FYBA Marathi Anciliary Semester II-munotes

Page 1

1IeìkeÀ -1
keÀefJelee SkeÀ meeefnl³eÒekeÀej
IeìkeÀ j®evee :
1.1 ÒemleeJevee
1.2 keÀefJeles®es mJe©He
1.3 keÀefJeles®eer J³eeK³ee
1.4 HeeM®eel³e HejbHejsleerue keÀefJeles®eer J³eeK³ee
1.5 DeekeÀueve DeemJeeo
1.6 keÀefJeles®es DeekeÀueve
1.7 keÀefJeles®eer JewefMe<ìîes
1.8 meboYe&met®eer
1.1 ÒemleeJevee
ceeveJeer mebmke=Àleer®³ee Deieoer ÒeejbYekeÀeUeHeemetve `keÀeJ³e' ner meb%ee DeeHeu³ee peerJeveeuee
meJee¥ieeves J³eeHetve jeefnueer Deens. keÀefJeles®ee pevce®e cegUer YeeJeeCeer®ee ne Heefnuee DeeefJecetuele :-³ee mepe&veMeerue ÒekeÀeje®³ee DeeefJeDeKeb[ HeCes, meJe&keÀeU kesÀJeU mepe&veMeerue ³ee SkeÀe®e HeeleUerJej jent MekeÀuesueer veener.
mepe&veMeerueles®³ee pees[eruee efleLes efmLeleerMeerue, meebkesÀeflekeÀ ©Hener OeejCe kesÀues. ner JeeCeer kesÀJeU
ceewefKekeÀ ve jenlee efleuee efueefKele ©Hener Òe eHle Peeues. YeeÒeef¬eÀ³esle efvecee&Ce Peeuesues efJeefJeOe ueneve -ceesþs DeeefJe³ee SkeÀe®e meb%esKeeueer jent ueeieueer.
keÀeJ³ee®³ee mebkeÀuH evesyeeyele SkeÀJeekeÌ³elee Dee{Utve ³esle veener. J³eeJeneefjkeÀ, Deeke=ÀeflekeÀ
DeeefCe keÀueelcekeÀ DeMeer leerve efYeVe -efYeVe HeeleUîeebJej®es DeieefCele DeefJeDeeefCe meeceev³e meb%esves mebyeesOeues iesuesues Dee{ Uleele. ÒesjCee, Òe³eespeve, efveefce&leer ³eevegmeej JesieJesieUîee
keÀeueKeb[ele keÀeJ³eefJemeb%ee leer®e Deens. l³eecegUs kegÀþs HejekeÀesìer®eer SkeÀejuesue er mebkeÀuHevee, lej keÀesþs SkeÀe®e HeeleUerJejerue
DeeefJemeb%ee SkeÀe®e JesUer SkeÀe yeepetuee kegÀþu³ee lejer SkeÀe®e HewuetYeesJeleer Je Ieìk eÀeYeesJeleer keWÀefêle nesTve
Deeflemebef#eHle, mebkegÀef®ele, keÀceeueer®eer DeJ³eeHle Je Deeûener neslee bvee efomeles.munotes.in

Page 2

2cee$e DeMeer JemlegefmLeleer Demetvener kesÀJeU jefmekeÀeuee®e veJns, lej meJe&meeceev³e
J³ekeÌleerueeosKeerue keÀeJ³e ner meb%ee D eesUKeer®eer DeeefCe peJeU®eer Jeeìles. keÀeJ³eeefJekeÀuHeveeef®e$e l³ee®³ee l³ee®³ee Hejerves Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee ceveele Demeles. ogmeN³ee keÀesCel³eener
Jee*dce³eÒekeÀeje®³ee yeeyeleerle Demes efometve ³essle veener. keÀeJ³e ³ ee meb%es®es ns SkeÀ JewefMe<ìîe®e cnCeeJes
ueeiesue.
1.2 keÀefJeles®es mJe©He
keÀefJelee cnCepes vescekesÀ keÀe³e? vescekeÀer keÀesCel³ee ÒekeÀej®eer j®evee? keÀefJelee keÀesCekeÀesCel³ee
IeìkeÀebveer DeekeÀejeuee ³esles? keÀLee, keÀeobyejer, veeìkeÀ Fl³eeoer Jee*dce³eÒekeÀejentve keÀefJeles®es JesieUsHeCe
keÀesCel³ee IeìkeÀele Deens? DeMee DeveskeÀ ÒeMveeb®eer GÊejs keÀefJeles®es mJe©He leHeemelee bvee MeesOeeJeer
ueeieleele. keÀefJeles®³ee efJeefJeOe J³eeK³ee keÀjC³ee®es Òe³elve DeveskeÀebveer kesÀue sues efomeleele. Òee®eerve
keÀeUeHeemetve Yeejleer³e meeefnl³eMeem$eele keÀeJ³ee®³ee J³eeK³ee DeveskeÀ meeefnl³e ceerceebmekeÀebveer kesÀuesu³ee
efomeleele, l³eeleerue keÀener efveJe[keÀ J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes -
1) MeyoeLeez meefnleew keÀeJ³eced -Yeecen
2) vevet MeyoeLeez keÀeJ³eced -©êì
3) MeyoeLeez meefnleew Je¬eÀkeÀefJeJ³eeHeejMeeefueveer yevOes J³eJeefmLeleew keÀeJ³eb...
4) leÎes5) JeekeÌ³eb jmeelcekebÀ keÀeJ³eced -efJeÍJeveeLe
6)jerleerjelcee keÀeJ³em³e, efJeefMe<ìe Heoj®evee jerleer: efJeMesJejerue keÀeJ³ee®³ee J³eeK³ee keÀjCeejs meejs Yeejleer³e meeefnl³eeleerue mebmke=Àle ceerceebmekeÀ Deensle.
³eeleerue yengleebMe ceerceebmekeÀ kesÀJeU JeekeÌ³eele erue Meyo DeeefCe DeLe& ³eeb®³ee SkeÀelcelesuee cenÊJe oslee bvee
efomeleele. kegbÀleueeves keÀeJ³eeleerue met®ekeÀ DeLe& cenÊJee®ee ceeveuee lej efJeÍ JeveeLe ³eebveer jmeHetCe&
cnCepes®e YeeJeHetCe&JeekeÌ³e cnCepes keÀeJ³e Demes ceeveues Deens. cecceìeves efveoexDeuebkeÀejjefnle j®evee cnCepes keÀeJ³e ceeveues. Jeeceve DeeHeu³ee keÀeJ³eJ³eeK³esle iegCe³egkeÌle, jerleerHetCe&
efJeefMe<ì DeMee Heoj®evesuee keÀeJ³e Demes ceevelees. cee$e ns meejs Òe³elve meceeOeevekeÀejkeÀ Demeuesues
keÀefJelesceO³es Meyo, DeLe& veeo, ue³e Fl³eeoer IeìkeÀ Demeleele. ³ee IeìkeÀe®eer HejmHejebMeer veles Demeles
DeeefCe ³ee meJe& IeìkeÀe®ebs efceUtve me bHegCee&Meer veeles Demeles. ns veeles keÀmes ÒemLeeefHele nesles HeenCesner
cenÊJee®es Deens . keÀefJele sceO³es Òeeflecee, ©HekeÀ, ÒeeflekeÀ ³eeb®³ee ceeO³eceeletve DeLe& DeefJeMeyo³eespevee Je DeesUeR®eer ceeb[Ceer ³eeb®³eeletve veeo Je DeLee&®eer ue³e efvecee&Ce kesÀueer peeles. ³ee meJee&letve pees
SkeÀelce mJe©Hee®ee DeLe& l³ee®³ ee veeo ue³eermen metef®ele neslees l³eeuee keÀeJ³eeLe& cnCet. keÀefJelesleerue DeLe&
keÀeJ³eeL³ee&®³ee HeeleUerJej iesu³eecegUs efleuee SkeÀ met$e ueeieles. ³ee met$eecegUs keÀefJelesceO³es SkeÀelcelee
efvecee&Ce nesles. keÀefJelesleerue YeeefDemeleele. Meyoeb®eer veeoce³elee DeesUer®³ee ceeb[Ceerletve efvecee&Ce nesCeejer ue³e DeLe&IeìkeÀebvee HeefjHetCe&lee
ÒeeHle keÀ©ve osles. DeeMe³e DeeefCe DeefYeJ³ekeÌleer, Meyo DeeefCe l ³eeletve DeefJeDeefYeVelee Demeles. ³eeuee®e keÀefJelesleerue meWefê³e SkeÀelcelee Demes cnCeleele. keÀefJeles®³ee DeefmlelJee®ee
cetueIeìkeÀ cnCetve meWefê³e SkeÀelceles®ee keÀefJeles®³ee mebj®evesle cenÊJeHetCe& mLeeve D emeles.munotes.in

Page 3

31.3 keÀefJeles®eer J³eeK³ee
Deieoer meg©Jeeleer®³ee keÀeUeHeemetve keÀeJ³e cnCepes keÀe³e ³eeefJeefJeJes®eve kesÀuesues Dee{Ules. keÀeJ³ee®³ee keÀener J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes oslee ³esleerue.
Yeecen - keÀeJ³eele Meyo DeeefCe DeLe& oesneWveener meejKes®e ÒeeOeev³e Demeles.
cecceì - oeskeÌJeef®ele lemes vemeuesues Meyo DeeefCe DeLe& cnCepes keÀeJ³e
peieVeeLe Hebef[le - jceCeer³e DeMee DeLee&®es ÒeefleHeeove keÀjCeejs Meyo cnCepes keÀeJ³e
Jeeceve - jerleer cnCepes Mewueer ne®e keÀeJ³ee®ee Deelcee Deens
DeeveboJeOe&ve - OJeveer ne®e keÀeJ³ee®ee Deelcee nes³e
efJeÍJeveeLe - jmeelcekeÀ JeekeÌ³e cnCepes keÀeJ³e
keÀeuee&F&ue - ue³eye× efJe®eej cnCepes®e keÀeJ³e
Hees - keÀeJ³e cnCepes meeQo³ee&®eer ue³eye× efveefce&leer
n@ueefPeì - keÀeJ³e ner keÀuHevee DeeefCe YeeJevee ³eeb®eer YeeJe[&mJeLe& - GlkeÀì YeeJeves®ee GlmHetÀle& DeeefJen.vee.DeeH eìs - keÀeJ³ee®es IeìkeÀeJe³eJe leerve efomeleele, veeo, DeLe& DeeefCe OJeveer, vegmeleer
Meyoj®evee cnCepes keÀeJ³e veJns. leer veeoJeleer, DeLe&Jeleer Je OJeveerJeleer
Heeefnpes. Meyo ³eLeesef®ele Heeefnpesle. yee¿eLe& megboj Heeefnpes. l³ee
yee¿eeLee&®³ ee Deblejbieer DemeCeeje pees DeLe& pees jefmekeÀeves DeeHeu³ee
jefmekeÀlesves®e keÀe{eJee ueeielees lees DeLe&ner HeÀej megboj Heeefnpes.
je.Þeer. peesie - keÀeJ³e ner SkeÀ keÀuee Deens Je efle®es efMeuHe, ef®e$e, vele&keÀueeyejesyej meeOec³e&
Deens. ³e e meeN³ee keÀueeb®es DeefmlelJe l³eeleerue meeQo³e&oMe&veeJej DeJeuebyetve
Deens.
megOeerj jmeeU - Òeefleceeb®eer meWefê³e j®evee cnCepes keÀefJelee nes³e.
Jemeble [nekesÀ - veeoJeleer, DeLe&Jeleer, OJeefveJeleer Meyoj®evee cnCepes keÀefJelee
keÀeJ³ ee®³ee Jej efouesu³ee J ³eeK³eebceOetve keÀefJeles®eer efJeefJeOelee J³ekeÌle Peeueer Deens. mebHetCe&
keÀefJeles®eer DeMeer J³eeK³ee keÀjlee ³esle veener. keÀefJelee ner mJeevegYeJee®ee efJeveenerle. HeeM®eel³e meeefnl³e HejbH ejslener keÀeJ³ee®³ee J³eeK³ee keÀjC³ee®es Òe³elve Peeuesues efomeleele.
l³eeb®ee Lees[keÌ³eele Hejece1.4 HeeM®eel³e HejbHejsleerue keÀefJeles®eer J³eeK³ee
1)Poetry is the spontaneous overflow of powerful feelings…
Emotion recollected in tranquility -Je[&mJeLe&munotes.in

Page 4

42)The rhythmic creation of beauty -S[iej De@ueve Hees
3)The best words in best order -keÀesueefjpe
4)Poetry is the antithesis of science -Deveexu[
5)The most delightful and perfect form of utterance that huma n
words can reach -keÀeuee&Fue
Jejerue keÀeJ³eJ³eeK³ee keÀJeerceveeletve GlmHegÀle&HeCes ÒekeÀì Peeuesu³ee YeeJevee cnCepes keÀeJ³e,
YeeJeveeb®eer ue³eye×efveefce&leer, mebieerlece³e efveefce&leer DeeefCe efJe®eejefJejesOeer ke=Àleer cnCepes keÀefJelee Demes
meebieC³eeJej ³ee meceer#ekeÀeb®ee DeefOekeÀ Yej Demeuesuee efomelees. keÀesueefjpeves GÊece ÒekeÀej®³ee
j®evesyejesyej yeg×erJeeoer efJe®eejebHes#ee YeeJeveeMeerue ke=Àleeruee keÀefJelesle cenÊJee®es ceeveues. Deveexu[ ³eebveer
Je=Êeíboeuee keÀefJel esle ÒeeOeev³e efoues. lejerner ³ee keÀeJ³eJ³eeK³ee DeepeJej®³ee keÀeJ³euesKeveekeÀ[s
Heeefnu³eeme HeefjHetCe& Deensle. meceûe keÀeJ³ee®³ee mJe©Hee®³ee MekeÌ³eleeb®³ee efJe®eej ceeb[CeeN³ee Deensle Demes
cnCelee ³esle veener.
ns meJe& mebkesÀle Deesueeb [tve keÀeJ³e ÒekeÀì nesT MekeÀles. cnCetve keÀeJ³ee®³ee mJe©Hee®ee efJe®eejner
J³eeHekeÀ HeeleUerJe©ve keÀjeJee ueeielees.
³eeJe©ve keÀefJeles®³ee mJe©HeecegUs keÀesCeleerner SkeÀ meceHe&keÀ J³eeK³ee keÀjlee ³esCes MekeÌ³e veener
Demes ue#eele ³esles. l ³eecegUs keÀefJelee cnCepes keÀe³e? ³ee ÒeMvee®es GÊej MeesOeleevee DeveskeÀ MekeÌ³elee
ie=efnle OejeJ³ee ueeieleele. meeleMes JeDeeyeepeer [nekesÀ ³eebveer keÀefJelee ³ee uesKeveÒ ekeÀeje®es mJe©He meebieleevee Demes cnìues Deens keÀer, keÀefJelesle
Meyo Demeleele, l³ee®eer ceeb[Ceer keÀener SkeÀ ¬eÀceevegmeej kesÀuesueer Demeles. DeMee JesUer ieÐe JeekeÌ³eebÒeceeCes
keÀlee&, keÀce&, ef¬eÀ³eeHeo DeMee vemeleele. keÀOeer keÀlee&, keÀ ce& lej keÀOeer ef¬eÀ³eeHeo De³eeÛo Demeles.
keÀefJelesle Meyoeb®³ee veeoeuee DeOeesjsKeerle kesÀuesues Demeles. DeesUerce Oes ue³e Demeles. SkeÀeHeg{s SkeÀ
þsJeuesu³ee Meyoeb®³ee Deveg¬eÀceeletve ue³e GlHeVe nesles. keÀefJelee íboele, Je=Êeele cegkeÌleMewu eerle Demeles.
keÀefJelesletve SKeeoer keÀLee meebefieleuesueer Demeles. efJe®eej meebefieleuesuee Demelees. YeeJe J³ekeÌle Peeuesuee
Demelees. YeeJevee®eer DeefYeJ³ekeÌleer Peeuesueer Demeles. efmLeleer®es ef®e$eCe kesÀuesues Demeles. Òemebie cetle& kesÀu esuee
Demelees. IeìveeÒemebieeJej®es Yee<³e Demeles. Þeesl³eebvee efkebÀJee Jee®ekeÀebvee DeeJeenve Demeles. keÀefJelesle
DeuebkeÀej, Òeeflecee, ÒeleerkesÀ Demeleele. Òel³eskeÀ keÀefJelesletve keÀJeer®ee efveJesokeÀe®ee metj SsketÀ ³esle Demelees.
keÀefJel esletve keÀJeer®eer peerJeve¢<ìer J³ekeÌle nesle Demeles. keÀefJeles®es DeekeÀejceeve SkeÀe DeesUerHeemetve DemebK³e
DeesUerHe³e¥le Demet MekeÀles. cnCepes SkeÀe DeesUer®eer keÀefJelee Demeles, HebOeje npeej DeesUeR®eer keÀefJelee
Demeles. DeesUeR®eer mebK ³esJe©vener. cee$e keÀefJelee SkeÀe DeesUer®eer DemeCes M ekeÌ³e Deens lejer keÀLee,
keÀeobyejer,veeìkeÀ ³ee yeeyeleerle cnCelee ³esle veener... keÀefJelesle mebieerle veeìîe DeeefCe ef®e$e ³ee
keÀueebceOetve Deeuesues iegCeefJeMesDeewjbieeyeeo He=. 013) [nekesÀ ³eebveer meebefieleuessues keÀefJeles®es mJe©He cnCepes keÀefJeles®³ee DeveskeÀ MekeÌ³elee
Deensle.
keÀefJeles®es mJe©He efJe®eejele Ieslee bvee keÀefJeles®eer efJ eefJeOe JewefMe<ìîes efJe®eejele I³eeJeer ueeieleele.
³eeletve®e keÀefJeles®³ee MekeÌ³eleebmen Dev³e meeefnl³eÒekeÀejentve keÀefJelee keÀesCekeÀesCel³ee yeeyeleerle efYeVe Deens
³ee®eener Gueie[e nesle peelees.munotes.in

Page 5

51.5 DeekeÀueve DeemJeeo
SKeeoer keÀefJele e DeeHeu³eemeceesj meeoj kesÀueer peele Deens. Demes DeeHeCe ie=nerle Oe©. keÀefJeles®es
meeojerkeÀjCe keÀjCeeje l³ee keÀefJeles®eer YeeJeue³e HekeÀ[tve Heefnu³ee MeyoeHeemetve DeKesj®³ee MeyoeHe³e¥le
pesJne Jee®ele peelees. lesJne l³ee Meyoe®ee vesnceerHe s#ee JesieUe Deveg¬eÀce, l³eeletve efvecee&Ce nesCeeje leodyebOe
DeeHeCeeme Iesjerle peelees. DeeHeu³ee ceveele efJeefMe<ì YeeJe=Êeer peeie=le nesT ueeieles. ner YeeJeJe=Êeer keÀener
ÒeceeCeele keÀJeer®³ee ÒeJe=ÊeerMeer megmebJeeoer Demeles. efJeefMe<ì ue³ eerle keÀefJeles®es Jee®eve nesle Demelee bvee
DeeHeCeebme keÀefJeles®eer Òe®eerleer ³esles. Hejbleg ³ee Òe ®eerleer®es mJe©He pej DeeHeu³eeuee HeÀejmes meeOele veener.
l³eecegUs keÀeJ³e SskeÀues, ³ee keÀeJ³ee®ee ceveeJej HeefjCeece Peeuee HeCe keÀefJeles®ee DeLe& cee$e keÀUuee veener
Demee DevegYeJe keÀefJelee SskeÀlee bvee ³eslees.
`ûesme' ³ee keÀJeer®³ee yengleskeÀ keÀefJelee ue³e, íbo, veeo ³eeb®³ee ÒeYeeJeeves efJeue#eCe PeHeeìtve
ìekeÀCeeN³ee Deensle. HeCe l³eeb®ee DeLe& keÀUlees®e Demes veener.
Goe.
mebefoiOe Iejeb®³ee DeesUer
DeekeÀeMe {JeUlees Jeeje
ceeP³ee®e efkeÀveeN³eeJejleer
ueeìeb®ee Deepe Heneje
³ee Deveg¬eÀceele DeeHeCeeme pes meeQo³e& peeCeJeles les Jee®eveeleerue Meyoes®®eejeb®³ee veeoecegUs,
DeLee&®³ee ue³eercegUs. meeQo³e& Òeleerleer® eer ner Òeef¬eÀ³ee DeemJeeo neslee bvee peeCeJele Demeles. ³ee JesUer
DeekeÀuevee®eer Òeef¬eÀ³ee Deieoer®e meg© Peeuesueer vemeles. Demes veener. DeekeÀueve DeeefCe l³eeveblej DeemJeeo
Demee ¬eÀce lesLes vemelees. leer peCet SkeÀe®e JesUsme Ie[Ceejer Òeef¬e À³ee Demeles. l³ee®e JesUsme l³ee keÀefJeles®es
cetu³eceeHevener DeeHeCe keÀjlees. Jejerue keÀ[Jes DeemJeeoe³euee meesHes HeCe DeekeÀueveemeeþer DeJeIe[ nesle
peeles. DeMeeJesUer keÀefJeles®³ee DeekeÀueveemeeþer DeeHeu³eeuee keÀJeer®³ee ceeiee&®ee®e DeJeue bye keÀjeJee ueeielees.
cnCepes keÀJeer keÀefJelee efuentve Peeu³eeJej l³ee keÀefJelesceO³es keÀener og©ml³ee keÀjlee bvee mJele:uee
efveefce&leer®³ee ceveesJemLesceO³es p³eeÒeceeCes veslees l³eeÒeceeCes keÀefJeles®es DeekeÀueve keÀjlee bvee jefmekeÀe®es cev e
keÀefJeles®³ee YeeJeue³eerves Yeejues iesuesues, DeesLebyetve iesuesues Demeues Heeefnpes. DeMee DeJemLesle Demelee bvee®e
kesÀJnelejer keÀefJeles®es DeeMe³emet$e Gueie[t ueeieles.
DeeHeCe keÀefJeles®es Jee®eve keÀ© ueeielees. lesJne®e DeeHeu³ee ceveel e DeemJeeo, DeekeÀueve DeeefCe
cetu³eceeHeve ³ee Òeef¬eÀ³ee meg© nesleele. keÀefJelesleerue Meyo DeeHeu³ee ceveele nUtnUt YeeJepeeie=leer keÀ©
ueeieleele. ³ee MeyoebceOetve®e keÀefJeles®³ee DeLee&He³e¥le peeC³ee®ee ceeie& DeeHeu³eeuee meeHe[t ueeielees.
1.6 keÀefJeles®es DeekeÀueve
SKeeÐee keÀefJeles®es DeekeÀueve nesCes cnCepes l³ee keÀefJelesleerue DevegYeJee®ee mee#eele Òel³e#e osCes
DeMee ÒekeÀej®³ee Òel³e³eeuee keÀefJeles®eer Òe®eerleer Demes cnCeleele. keÀefJeles®es DeekeÀueve efkebÀJee ûenCe
Yee

Page 6

61.6.1keÀefJeles®eer ¢M³e ceeb[Ceer :
keÀefJelee ne Jee*dce³eÒekeÀej Dev³e Jee*dce³eÒekeÀejentve JesieUe þjlees l³ee®e yejs®emes Þes³e efle®³ee
¢M³e ceeb[Ceerle meeceeJeuesues Demeles. lees[uesu³ee DeesUer, keÀ[Jeer efkebÀJee JeekeÌ³eeb®es Keb[ DeMeer efJeefMe<ì
¢M³e ceeb[Ceer Demeu³eeme efleuee meJe&meeOeejCe keÀefJelee Demes mecepeC³eele ³esles.
mekeÀeUHeemetve je$eerHe³e&ble
les®e les! les®e les!
ceekeÀ[íeHe oblecebpeve;
lees®e ®ene, les®e jbpeve
leer®e ieeCeer, les®e lejeCes;
les®e cetKe&, les®e MeneCes;
mekeÀeUHeemetve je$eerHe³e¥le
les®e les! les®e les!
(efJeboe keÀjboerkeÀj)
efkebÀJee
keÀefjlees Deeojs~ meodieg©mleJeve
p³eebveer mel³e%eeve~ Jee{efJeues
(efJeboe keÀjboerkeÀj)
DeMee ceeb[Ceer®³eener efJeefJeOe MekeÌ³elee Demeleele. keÀenerJesUe Heefj®ísoemeejKeer j®evee keÀ©ve
keÀefJeles®eer ceeb[Ceer kesÀueer peeles. Jemeble iegpe&j ³eeb®eer Deecner ceeCetme cnCetve pevceeuee Deeuees ner keÀefJelee
efkebÀJee ÒeJeerCe yeeboskeÀjeb®³ee KesUKeb[esyee®³ee veeJeeveb ³ee keÀeJ³emebûenele DeveskeÀ keÀeJ³eKeb[ Heefj®íso
Jepee Demeuesues efomeleele. l³eecegUs ¢M³e ceeb[Ceer ns®e keÀefJeles®es SkeÀcesJe ue#³e ceeb[lee ³esle veener.
YeeJekeÀefJelee DeeefCe Meeefnjer k eÀefJelee DeeefCe DeYebiekeÀefJelee, cegkeÌleíboeleerue keÀefJelee DeMee JesieJesieUîee
keÀeJ³eÒekeÀejele ¢M³e ceeb[Ceeruee cenÊJe Demeles. ³ee ¢M³e ceeb[CeercegUs keÀefJelee, keÀLee, ueefuele efveyebOe
DeMee uesKeveentve JesieUer þjle Demeles. ¢M³eelcekeÀ lesyejesyej ue³e ne IeìkeÀ keÀefJeles®³ee mebefnlesuee KetHe
ÒeYeeefJele keÀjerle Demelees.
1.6.2ue³eye×lee efkebÀJee veeoce³elee :
keÀefJelee ue³eye× Demeles. veeoce³elee ne keÀeJ³ee®ee SkeÀ cenÊJee®ee efJeMesJe=Êeíboe®³ee JeeHeje cegUs DeeefCe ³ecekeÀ j®evescegUs keÀefJelesle ue³e efvecee&Ce nesles. ieÐeYeevemeles. l³eecegUs keÀefJelee ieÐeeletve efYeVe þjles. keÀefJelesleerue ue³e efle®³eeleerue JesieJesieUîee IeìkeÀeletve
DeeefJeleMeer®e leer leer®³eeleerue Meyo, veeo, veeoMeyo, ³ecekesÀ, Deble³e&cekesÀ, DevegÒeeme, Òeeflecee, ÒeleerkesÀ,
Meyoeb®eer efkebÀJee DeesUeR®eer HegvejeJe=Êeer Fl³eeoer IeìkeÀe bletvener DeeefJeIeìkeÀeb®³ee HejmHej Òeef¬eÀ³esletvener efme× nesle Demeles. (HeeìCekeÀj, Jemeble, keÀefJeles®ee MeesOe, He=. 76,
ceewpe ÒekeÀeMeveie=n) keÀefJelesleerue ue³e DevegYeJee®eer SkeÀelce Peeuesueer Demeles.
³ee ceeP³ee HebKeebveer
G[C³ee®es Jes[ efoues
HeCe ceeP³ee neleebveer
Iejìs ns efveefce&³eues
(cebiesMe Hee[ieeJekeÀj)munotes.in

Page 7

7keÀefJeles®³ee Jejerue keÀ[J³eeceO³es ue³eye×lee Deeueer leer HebKeebveer -neleebveer, Jes[ efoues -efveefce&³eues
DeMee ³ece keÀ j®evescegUs Deeueer Deens. efMeJee³e G[C³ee®es Jes[ HeCe Iejìîee®eer efveefce&leer ³eeletve
ieleerMeeruelee DeeefCe efmLeleerMeeruelee Demee DeeMe³eeleerue efJejesOeer leeCener J³ekeÌle neslees.
keÀefJelesleerue ue³e cee$eeJe=Êes, De#ejieCeJe=Êes ³e eletvener DeeCeueer peeles. ceO³e³egieerve
keÀeueKeb[eleerue Hebef[leer keÀeJ³eeletve DeMeer keÀefJelee efJeHetue ÒeceeCeele efueefnueer iesueer Deens. Heg{s
kesÀMeJemetle, les jefJekeÀerjCeceb[Ue®eer keÀefJelee FLeHe³e¥le Je=Êeíboe®es DeveskeÀ Òe³eesie ke sÀues iesues.
ce{xkeÀjebveerner DeesJeer DeYebie ³ee íboe®ee JeeHej DeeOegefvekeÀ DeeMe³e J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer kesÀuesuee efomelees.
DeueerkeÀ[s cegkeÌleMewueerleerue keÀefJelee ceesþîee ÒeceeCeele efueefnueer peeles. ³ee ÒekeÀej®³ee keÀefJelesle JeCee& b®³ee
Hegve©keÌleerletve, DevegmJeej³egkeÌle JeCee&®³ee JeeHejelegve, MeyoyebOe efkebÀJee MeyoyebOee®³ee HegvejeJe=Êeerletve ue³e
efvecee&Ce kesÀueer peeles. Goe.
HegHegHeg(Heg.efMe. jsies)
³ee keÀefJelesle jsi³eebveer HegkesÀuesueer efomeles.
Je=ÊeíboelcekeÀ keÀefJelesle ue³eer®³ee ÒeYeeJeecegUs YeeJeveeb®eer GlkeÀìlee DeeefCe Sk eÀe efJeefMe<ì
YeejuesHeCee®ee Òel³e³e ³eslees Demes cnìues peeles ³eemeeþer Heg{erue Goe. Heenlee ³esF&ue.
Yejues leecnCe lejueer iebiee nele MegYebkeÀj Peeues
leerLee&DeeOeer mJejiebies®es HeeCeer [esUe Deeues
efceìues uees®eve Gjele Yejueer efoMeeleeru eH e g C ³ e e F &
keÀefJeles DeeF& leguee Yesìuees cnCe Deelee DebieeF&
(Jemeble meeJeble)
DeMee Meyo ³eespevescegUs keÀefJeles®eer ceb$eelcekeÀlee Jee{lee bvee efomeles. cee$e Demes YeejuesHeCe
cegkeÌleMewueerleerue keÀefJeleslener Òel³e³eeuee ³esles. Goe. Yee ue®ebê vescee[s ³eeb®eer keÀMee jebieesUîee Ieeuelee
letcner Iejboepe J³eLeebvees... efkebÀkee keÀjboerkeÀjeb®eer ³eb$eeJeleej ³ee keÀefJelee DeMee YeejuesHeCee®ee Òel³e³e
osleele. cegkeÌleMewueerleerue keÀefJelesle DeebleefjkeÀ ue³e Demeles Demes ceeveues peeles. Jej cnìu³eeÒeceeCes
Meyoeb®eer, JeCee¥®eer HegvejeJe=Êeer, efJejeceef®evneb®ee JeeHej ³eeletve ner ue³e ÒekeÀì nesles. ue³eer®eer yeoueuesueer
keÀuHevee Deepe Heg{s Deeuesueer efomeles.
1.6.3 Jee®³eeLee& HeueerkeÀ[erue DeLe& :
keÀefJelesle Jee® ³eeLee& HeueerkeÀ[s peeCeeje SkeÀ DeLe& DemeeJee DeMeer DeHes#ee kesÀueer peeles. ue#eeLe&
DeeefCe OJev³eLe& ³eecegUs keÀefJeles®ee DeeMe³e Jee®³eeLee&HeueerkeÀ[s peele Demelees. keÀeJ³ee®³ee Heefnu³ee
DeLee&Hes#ee efle®ee ogmeje, eflemeje DeLe& cenÊJee®ee Demelees. ieÐeYeeDemeles. l³eecegUs leerceOetve Jee®³eeLee&ntve Deueie DeLe& ÒekeÀì Peeu³eeme keÀuHevee, efJe®eejele ieeWOeU
efvecee&Ce nesC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. lemes®e ieÐeYeeueeieles. J³eekeÀjefCekeÀ mebkesÀlee®eer cees[lees[ kesÀu³eeme vescekeÀe DeLe& le³eej nesC³eeme De[LeUe efvecee&Cemunotes.in

Page 8

8neslees. cnCetve %eeveYeeyeeyeleerle vescekesÀ Gueì Demeles. pesJne keÀefJelee SkeÀentve SkeÀ DeefOekeÀ DeLe& J³ekeÌle keÀjles lesJne efle®es
cetu³ener Jee{le peeCeejs Demeles.
kegÀmetceeûepeeb®eer DeefnveketÀue ner keÀefJelee kesÀJeU meeHe efkebÀJee cegbieme ³eeb®³eeleerue mebI ejsKeeìles, FlekeÌ³ee Jee®³eeLee&®³ee HeeleUerJej ve jenlee je#emeer MekeÌleeR®ee ÒeeflekeÀej keÀ©ve l³eebvee
veeceesnj keÀjCeeN³ee, efpebketÀve IesCeeN³ee mebIeHeeCeer, OejCe Fl³eeoer ke ÀefJelee Jee®³eeLee&®³ee meercee Deesueeb[tve MeesefpeerJevee®es met$e jsKeeìlee bvee efomeleele.
ue#eeLe& DeeefCe OJev³eLe& ³eeletve keÀefJelesle SkeÀentve DeefOekeÀ YeeJeJe=ÊeeR®es oMe&ve Ie[JeC³ee®eer
#ecelee Deme les. ÒeleerkeÀ, Òeeflecee, ©HekeÀ ³eeb®³ee ³eespevescetUsner keÀeJ³eele megef®eleeLe& ÒekeÀì nesle Demelees.
ne megef®eleeLe& iegbleeiegbleer®ee Demelees lesJne keÀefJelesuee efJeMesÒeleerkeÀelcekeÀ Heel eUerJe©ve J³ekeÌle nesCes, keÀefJelee DeeefCe DeLe& ³eeb®es DeefYeVelJe efvecee&Ce nesCes ³ee Òeef¬eÀ³ee
megef®eleeLee&cetUs Ie[leele. DeLee&le keÀeJ³eeleerue efJeefJeOe YeeJeJe=Êeer efkebÀJee megef®eleeLe& Jee®ekeÀebvee
DeemJeeoe®³ee menmepe&keÀ Òeef¬eÀ³e sle peeCeJele Demeleele. cnCetve keÀeJ³ee®es Jee®eve mepe&veMeerue DemeeJes
ueeieles.
Demes Demeues lejer meeN³ee®e keÀefJelee Jee®³eeLee&®³ee HeueerkeÀ[s peeTve DeLe& J³ekeÌle keÀjleele
Demes veener. ³eecetUs l³ee keÀefJelee efveke=À<þ Demeleele Demes veener. efJeÒenej keÀjCeeN³ee DeveskeÀ keÀefJelee Jee®³eeLee&®³ee HeueerkeÀ[s ve peeleener cenÊJee®³ee þjlee bvee efomeleele.
FlekesÀ®e keÀer megef®eleeLe& cenÊJee®³ee ceeveu³eeme ³ee keÀefJelee meeceev³e þjleele.
1.6.4keÀefJeles®eer DeveskeÀeLe&lee :
DeveskeÀeLe&lee ne keÀeJ³eeuee G®®e HeeleUerJej IesTve peeCeeje SkeÀ efJeMesHeeM®eel³e meceer#ee efJe®eejele efJeu³ece ScHemeve ³eebves keÀeJ³eeleerue DeveskeÀeLe&les®es leÊJe ceeb[ues.
keÀefJeles®³ee YeeYeeYeecnìues Deens. cejeþerle keÀJeer yeer ³eeb®eer ®eeHeÀe yeeuekeÀJeeR®eer DeeQogyej, ce{xkeÀjeb®eer efHeHeeble cesues Deesu³ee
Gboerj, keÀJeer Jemeble meeJeble ³eeb®eer yew ue DeMee DeveskeÀ keÀefJelee DeveskeÀeLe&lee ³ee leÊJeeves mebIeefìle
Peeuesu³ee efomeleele.
1.7 keÀefJeles®eer JewefMe<ìîes
De) YeeefmHegÀìlee efkebÀJee Yeeefcee$e kesÀJeU YeeJekeÀefJeles®³ee yeeyeleerle ns ie=efnle Oejlee ³esles. YeeJekeÀefJelee DeuHee#ejÊJe ³ee efJeMes³egkeÌle Demeg MekeÀles. mebleeb®es DeveskeÀ DeYebie Yeeeflejer l³eeb®eer DeLe& J³ekeÌle keÀjC³ee®eer #ecelee cee$e DeefOekeÀ Demeuesueer efomeles. DeeOegefvekeÀ cejeþermunotes.in

Page 9

9keÀefJelesle Heg.efMe. jsies ³eeb®³ee DeveskeÀ keÀefJelee DeuHee#ej Demetvener J³eeHekeÀ DeeMe³e J³ekeÌle keÀjlee bvee
efomeleele.
%eevesÍJejer , oemeyeesOe nsner keÀeJ³eûebLe®e Deensle. ³ee ûebLee®³ee yeeyeleerle ns leÊJe ueeiet He[Ceejs
veener. efkebÀyengvee Deepener Keb[keÀeJ³eme¢M³e keÀefJelee efueefnueer peeles. efleueener ne efvekeÀveener.
ye) DeeMe³ee®eer mebJesÐelee
DeeMe³ee®eer mebJesÐelee cnCepes keÀefJelesletve peeCeJeCeejer YeeJeÒeleer®eer nes³e. pesJne keÀefJelee Jee®elee
Jee®elee Jee®ekeÀeuee l³eeleerue Meyoeb®³ee ceeO³eceeletve peer DevegYeJee®eer Òeleerleer ³esles. efleuee®e mebJesÐelee
Demes cnìues peeles. keÀefJelesves YeeJeÒeleerleer ÐeeJeer DeMeer DeHes#ee Oejueer peeles. ue³eer®ee, veeoce³eles®ee
JeeHej, efJeefMe<ì ÒekeÀej®eer MeyokeÀUe, ©HekesÀ Fl³eeoer IeìkeÀeb®³ee DeeOeejs keÀefJelesle mebJesÐelee ÒekeÀì
nesle Demeles.
keÀ) efveJesokeÀ
keÀefJelesl e keÀLee DeeefCe keÀeobyejer ÒeceeCes SkeÀ efveJesokeÀ Demelees. cee$e ne efveJesokeÀ keÀLee
keÀeobyejerleu³ee efveJesokeÀentve efYeVe Demeuesuee efomelees. keÀefJelee ne Deelceefve<þ Jee*dce³eÒekeÀej
Demeu³eecegUs keÀefJelesleerue efveJesokeÀ DeefOekeÀeef OekeÀ Òel³e#e peerJeveevegYeJeekeÀ[s peele Demelees. cee$e ne
efveJesokeÀ mJe®es YeeJeefJeÍJe efkebÀJee efJe®eejefJeÍJe DeefYeJ³ekeÌle keÀjerle Demelee bvee lees mJele:uee J³eeHekeÀ DeMee
meceepeceveeMeer pees[tve Iesle Demelees. meeQo³e&Jeeoer keÀefJelesle erue efveJesokeÀ DeeefCe Òel³e#e keÀJeer ³eele
SkeÀelcelee®e Demeles. keÀener keÀefJeleele cee$e leìmLe efveJesokeÀ Demelees. lees keÀeJ³eele DevegYeJe Deelceefve<þ
HeeleUerJej ve J³ekeÌle keÀjlee Jemletefve<þ HeeleUerJe©ve J³ekeÌle keÀjlees. Goe. Hebef[le er keÀefJelesleerue
efveJesokeÀ, mebleeb®³ee keÀefJelesleerue efveJesokeÀ J³eeHekeÀHeCes keÀesCel³eener YekeÌlee®³ee ©Heele DeefYeJ³ekeÌle
neslee bvee efomelees.
[) Òeleercee, ÒeleerkeÀ, ©HekeÀ, efceLekesÀ
keÀefJeles®³ee YeekeÀefJeles®³ee YeemJe©He Lees[keÌ³eele HeenCes DeeJeM³ekeÀ þjeJes.
Òeleercee
keÀefJelesle DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee Òeefleceeb®ee JeeHej kesÀuee peelees. keÀJeeruee pees peerJeveevegYeJe Deeuesuee
Demelees lees J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer l³eeves ³eespeuesuee Jee®ekeÀ Meyo cnCepes Òeleercee nes³e. DeMee MeyoeÜejs
keÀJeer DeeHeu³ee peeCeerJee, mebJesove e J³ekeÌle keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demelees. SWefê³e mebJesovee Òeeflecesletve
J³ekeÌle nesle Demeleele. Jee®ekeÀeb®³ee ceveelener DeMee®e DeLee&®eer Òeeflecee efvecee&Ce nesle Demeles.
Goe.
meJe&$e veebi³ee Demeuesueer mleyOelee
Deesþ cegj[uesue er oejb
GodOJemle oie[er Hee³eN³eebJej
SkeÀ pegvebHegjeCeb lebletJeeÐe
jentve iesueb³e Ieeyeju³eemeejKeb
ceuee efleLeJej Hees®ee³e®eb Deens (Jemeble Deeyeepeer [nekesÀ)munotes.in

Page 10

10ceveeleerue Ye³ee®es YeeJe, meYeesJeleer Heme©ve jeefnuesueer onMele J³ekeÌle k eÀjC³eemeeþer keÀJeerves ³ee
keÀeJ³eKeb[ele JeeHejuesu³ee efJeefJeOe Òeleercee JewefMe<ìîeHetCe& Demeuesu³ee efomeleele.
ÒeleerceebceOetve keÀJeer®³ee Deblece&vee®es oMe&ve Ie[t MekeÀles. J³ekeÌleer®³ee DeyeesOe ceveele DeveskeÀ
peeCeerJee mebJesovee o[ uesu³ee Demeleele. keÀeJ³eefveefce&leer®³ee #eCeer ³ee mebJesovee cetle& DeMee Òeefleceeb®es ©He
OeejCe keÀ©ve keÀeJ³eeletve ÒekeÀì nesle Demeleele. ³ee Òeefleceebvee keÀJeer veJes DeLe& osle Demeleele. l³eecegUs
mecekeÀeueervelee, leepesHeCee DeLe&JeenerH eCee, GlkeÀìlee Demes DeveskeÀ iegCe Òeeflecesuee ÒeeHle nesle Demeleele.
iebOe mHeMe&, ¢M³e, ÞeJeCe ³ee meboYee&leerue Òeeflecee keÀeJ³ee le ÒekeÀìleele. lemes®e Deeefoce keÀeUeHeemetve
ceeveJeer ceveele Jemele Demeuesu³ee DeeefoyebOeelcekeÀ Òeeflecee, meec eeefpekeÀ Òeeflecee, efvemeie& Òeeflecee, Demes
Òeefleceeb®es efJeefJeOe ÒekeÀej meebefieleues peeleele.
ÒeleerkeÀ
ÒeleerkeÀ cnCepes DeLee&®eer KetCe efkebÀJee ef®evn nes³e. keÀesCeleener Meyo pesJne efJeefMe<ì DeLee&®ee
efveoxMe keÀjlees lesJne l³eeue e ÒeleerkeÀ cnìues peeles. meebmke=ÀeflekeÀ peerJeveele ceeCemes DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee
ef®evneb®ee Jee KegCeeb®ee JeeHej keÀ©ve DeLe& J³ekeÌle keÀjerle Demeleele. Goe. jepekeÀer³e He#eeb®eer ef®evns,
kegÀme, keÀUme, kegbÀketÀ, ®eg[e efkebÀJee osJeeefokeÀeb® ³ee cetl³ee& ner meg×e meebmke=ÀeflekeÀ DeLe& J³ekeÌle keÀjCeejer
ef®evns®e Deensle. peerJevee®³ee efJeefJeOe #es$eele DeLe& J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer DeMee ÒeeflekeÀeb®ee JeeHej kesÀuee
peelees. ÒeleerkesÀ ner meecetefnkeÀ peerJeveeletve ÒeeHle Peeuesueer D emeleele.
YeeDemeleele DeeefCe l³eebvee meeJe&ef$ekeÀ DeeMe³e osC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. ce{xkeÀjebveer cegbieer, Deesu³ee efHebHeele
cesuesues Gb oerj ner ÒeleerkesÀ lej kegÀmetceeûepeebveer DeefnvekegÀue, Deeieiee[er DeeefCe peceerve, yeeuekeÀJeeR®es HeejJee,
keÀjboerkeÀjebveer efveUe He#eer, Jemeble meeJeble ³eebveer yewue DeMeer ÒeleerkesÀ JeeHejuesueer efomeleele. ®ebê, met³e&,
Deiveer, veboerye wue, JeìJe=#e DeMeer DeveskeÀ ÒeleerkesÀ keÀeJ³eele JeejbJeej JeeHejueer peeleele.
©HekeÀ
keÀeJ³ee®eer Yeenes³e. SKeeÐee Meyoeletve otmeN³ee iees<ìerleerue meec³e, m e©Helee, efkebÀJee me©HekeÀlee J³ekeÌle keÀjC³ee®ee
ÒekeÀej cnCepes ©HekeÀ nes³e. SKeeoer keÀuHevee efJe®eejYeeJevee ³eeleerue meec³e ©HekeÀeletve J³ekeÌle kesÀues
peeles. uee#eefCekeÀ Òe³eesieelener ©HekeÀelce keÀlee Demeles. Goe. lees efmeb nemeejKee Deens .K e g ® e e a ® e sH e e ³ e ,
ìsyeuee®eer Heeþ, íboe®es ®ejCe Fl³eeoer MeyoÒe³eesieelener ©HekeÀYeeJe Demeuesuee efomelees.
meble SkeÀveeLeebveer DeeHeu³ee Yee©[ j®evesle DeveskeÀ ÒekeÀej®eer ©HekesÀ JeeHejuesueer efomeleele.
l³eeb®³ee Yee©[ele efJeb®et, S[keÀe, jes[iee, YeesUer ner ©HekesÀ DeeO³eeeflcekeÀ DeLe& J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer
³esleele. jes[iee ³ee Yee©[ele meemeje, meemet, veCebo, oerj, peeT, veJeje ner ©HekesÀ J³ekeÌle keÀjleele. DeeOetefvekeÀ keÀeJ³eelener DeveskeÀ keÀJeeRveer ©Heke Àeb®ee JeeHej keÀeJ³eemeeþer kesÀuesuee efomelees.
Goe.
efHeJeUîee [eieemeejKee efomes efvemlespe ®ebê
efHeleUer pee[ IeebìsmeejKee Gb®e le©me ueeWyeCeeje
Jeeìs DeYeê!! (Mejo®ebê cegeqkeÌleyeesOe)
efkebÀJeemunotes.in

Page 11

11oie[elener Hejer Demeleele...
keÀener D emeleele vegkeÀles®e oie[
keÀener efJeÇue ©eqkeÌceCeermeejKes HejKe[
keÀener keÀes[ies... keÀener Ieve®ekeÌkeÀj
Demeuee®e lej SKeeoe jeWoe®ee efLebkeÀj (meoevebo jsies)
DeMee ©HekeÀeletve veJeefveefce&leer nesle Demeles. uesKekeÀ DeeHeueer peerJeve¢ <ìer J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer
meceeve DeLee&®es yebOe meelel³eeves MeesOele Demelees. efJeefJeOe mLeUs, keÀeU, DeeefCe meceepe peerJeveeleerue
efJeefJeOe Ieìvee ³eeb®es ef®e$eCe ©HekeÀelcekeÀlesves kesÀues peeles. Fbefoje meble ³eebveer DeeHeu³ee ce=oiebOe ³ee
ueefueleuesKe mebûenele veÐeebvee Oeefj$eer®³ee keÀefJelee Demes cnìues Deens. ne ner ©HekeÀYeeJe nes³e.
efceLekesÀ
efceLekesÀ cnCepes HegjeCeeleerue keÀLee, efoJ³ekeÀLee efkebÀJee HeejbHeeefjkeÀ jerleerves ®eeuele Deeuesu³ee
ueeskeÀkeÀLee nesle. Ò ee®eervekeÀeUeHeemetve ceeveJeer peerJeveele DeveskeÀ keÀLee oblekeÀLee HegjeCekeÀLee DeeefCe
ueeskeÀpeerJeveeletve ®eeuele Deeuesu³ee Demeleele. l³eebvee l³eeb®es Demes cetU®es DeLe& Demeleele. cee$e uesKekeÀ
³ee oblekeÀLeebvee DeeHeu³ee keÀuHeveeefJeueem eeves DeeefCe ÒeleerYesves veJes DeLe& yeneue keÀjerle Demeleele.
efceLekeÀeletve ceeveJeer peerJevee®³ee l³eeleerue DeeefocelJee®ee MeesOe Iesleuesuee Demelees. efvemeie& DeeefCe ceeveJeer
veelesmebyebOe, DeceeveJeer efkebÀJee F&ÍJejer mebkesÀle Je ceeveJ eer peerJeve ³eeb®ee mebyebOe MeesOeC³ee®ee Òe³elve
efceLekeÀeb®³ee DeeOeejs kesÀuee peelees. ef®ejbleve ceeveJeer YeeJeveeb®ee DeLe& ueeJeC³eemeeþer efceLekesÀ GHe³egkeÌle
Demeleele.
Heg.efMe. jsies ³eebveer DeeHeu³ee keÀefJelesle jeOeeke=À³eespeuesueer efomeleele. lej meoeveb ojsies ³eebveer FjekeÀme, efmeefmeHeme DeMee ûeerkeÀ keÀLeeefJeÍJeeleerue
efceLekeÀeb®ee JeeHej kesÀuesuee efomelees. Jemeble Deeyeepeer [nekesÀ ³eeb®³ee Megve:MesHe ³ee keÀeJ³emebûene®³e e ÒeejbYeer
HegjeCeeleerue Megve:MesHee®eer keÀLee mecekeÀeueerve keÀeJ³eeLe& J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer ÒeeefleefveefOekeÀ mJe©Heele
JeeHejuesueer efomeles.
efceLekeÀecegUs keÀeJ³eYeeyeveefJelee ³eslees. ceeveJeer peerJevee®eer mebieleer ueeJeC³ee®es efkebÀJee MeesOeC³ee®es keÀe³e& efceLekeÀeb®³ee ceeO³eceeletve
keÀjlee ³esCes MekeÌ³e Demeles. ³ee ¢<ìerves efceLekesÀ ner mecetnefve<þ Demeleele.
keÀefJeles®³ee DeekeÀueveele keÀefJeles®es Meyo©He, ue³e, veeo Fl³eeoer IeìkeÀeb®³ee DeeOeejs
keÀefJeles®es ©Heelce DeekeÀueve kesÀues peeles.
keÀefJelesleerue meeQo³e&Òeleerleer®eer Òeef¬eÀ³ee DeeHeCeeme keÀeJ³ee®ee DeemJeeo Iesleevee peeCeJele Demeles.
³eeJesUer DeekeÀuevee®eer Òeef¬eÀ³ee Deieoer®e meg© Peeuesueer vemeles Demes veener. DeekeÀueve DeeefCe l³eeveblej
DeemJeeo Demee ¬eÀce lesLes vemelees. leer peCet SkeÀe®e JesUsme Ie[Ceejer Òeef¬eÀ³ee Demeles. DeemJeeo DeeefCe
meceer#es®³ee ceOeu³ee DeJemLesle ®eeueCeejer leer Òeef ¬eÀ³ee Deens. Demes keÀener DeY³eemekeÀe®es cele Deens.
keÀefJelesleerue MeyoebÜejs®e DeLee&He³e¥le peeC³ee®ee ceeie& DeeHeu³eeuee meeHe[lees. keÀefJelesceOeerue Meyo©Heeb®es
DeekeÀueve ns keÀefJeles®³ee DeekeÀuevee®eer cenÊJeHetCe& Hee³ejer Demeles. Meyoe b®³ee G®®eejeves veeoj®evee Ie[le
Demeles. Meyoeb®³ee G®®eejeletve peer SkeÀ ue³eye×lee peeCeJeles leer DeeHeu³ee DevegYeJee®es, YeeJeveeb®es met®eve
keÀjles. keÀefJelesceO³esner leer Òeef¬eÀ³ee Ie[les.munotes.in

Page 12

12meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve k eÀefJeles®es DeekeÀueve keÀjlee bvee efJeefMe<ì
meceepej®evescegUs efvecee&Ce Peeuesueer meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ HeefjefmLeleer, efle®ee keÀefJelesletve Peeuesuee
DeeefJekeÀefJelee ner JesieJesieUîee ÒekeÀej®eer Demet MekeÀlees. Jee®ekeÀ nener efYeVe -efYeVe Demet MekeÀlees.
DeeefCe l³eecegUs®e jmeûenCee®eer m eJe&meeceev³e DeMeer SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Demet MekeÀle veener. efMeJee³e jmeûenCee®ee
leeefÊJekeÀ efJe®eej keÀjleevee keÀefJelee ner keÀefJelee DeMeer keÀe DeeefCe kesÀJne nesles ³ee®eener efJe®eej
kesÀu³eeJee®etve Yeeiele veener. ne meJe&®e efJe®eej l³eecegUs HegkeÀefJeles®es jmeûenCe ne DeLe&J³emle cnCepes®e n e ©HeefJemleej, Meyoeletve pes keÀefJelesuee ©HelJe ³esles
l³ee®³ee DeJemLee Heg{s efou³eeÒeceeCes ceeb[lee ³esleerue.
1) veeo -ne Meyoe®ee ÒeeLeefcekeÀ IeìkeÀ ìeUlee ³esle veener. cnCetve keÀefJeles®es ieerle Je mebieerleeleerue
mJej ³eeb®³eeMeer SkeÀe yeepetves veeles DeeefCe keÀefJeles®eer DeYee2) mebkesÀle -veeoIeìkeÀeb®es Yee`He' DeeefCe `#eer' ns oesve MeyoJeCe& SkeÀeHeg{s SkeÀ Deeues keÀer `He#eer' ³ee HeejbHeeefjkeÀ veeo -
meceg®®e³ee®ee yeesOe neslees.
3) Meyo -³ee veeo meceg®®e³eeletve Meyoe®eer SkeÀ leeefÊJekeÀ Òeeflecee DeekeÀej Iesles. `He#eer' ne Meyo
cnCepes He#eer veJns, l³ee Meyoeves yeesOe nesCeejer leer SkeÀ leeefÊJekeÀ %eeve Òeeflecee.
4) DevegmebOeeve -³ee leeefÊJekeÀ ÒeefleceebkeÀveebletve ueies®e ueewefkeÀkeÀ, keÀefuHele DeeefCe Jew³eeqkeÌlekeÀ
J³eJenejeMeer JesieJesieUs mebyebOe pees[ues peeleele. Ieefìle Meyo DeeefCe l³eeb®ee ûeenkeÀ ³eeb®³eele SkeÀ
osJeeCe -IesJeeCe meg© nesles. He#eer cnCepes SkeÀ cegkeÌle efkebÀJee keÀeW[uesuee ÒeeefCeefJeMeskesÀkeÀeìlees, ceer l³ee efoJeMeer Heeefnuesuee He#eer, efle®es ceesjHebKeer [esUs Fl³eeoer.
5) DeLe& -MeyoJeCee&letve J³ekeÌle nesCeejer peeCeerJe lesLes®e Leebyele veener. l³ eeletve SkeÀ veJes keÀuHeve Òeiele
nesle Demeles. SkeÀ veJes ÒemLeeHeve nesle Demeles ns veJes ÒemLeeHeve l³ee MeyoJeCee&®³ee HeefuekeÀ[s
peeTve Flej MeyoJeCee¥®³ee meboYee&le SkeÀ Devev³emeeOeejCe ©He Iesles. He#eer -Pee[s DeeefCe ieeCes ns
leerve veeomece g®³e He#eer pes Pee[eJej ieeCes ieelees ³ee SkeÀe JeekeÌ³eHegbpee®³ee DeekeÀejele iegbleues peeleele.
³ee JeekeÌ³eHegbpeeuee SkeÀ mJeleb$e DeefmlelJe Demeles. Debleie&le jnm³e DeeefCe ef®e$eebefkeÀle ©He Demeles.
mebyebOe keÀefJeles®eer yeebOeCeer ³ee Jeek eÌ³eHegbpee®³ee DeeOeejeves nesle Demeles. oesve efkebÀJee DeefOekeÀ
JeekeÌ³eHegbpee®³ee mebyebOeeletve SkeÀ JeekeÌ³emebOeer ÒekeÀì nesles. veJeer mlejefveefce&leer nesles. He#eer pes
Pee[eJej ieeCes ieelees Deen sP e e [ ® eo g m e j sH e g v n el ³ e ei e e C ³eele He#eer pes Pee[eJej ieeCes ieelees
keÀefJeles®³ee yeebOeCeerle ns JeekeÌ ³emebOeercnCepes SkeÀlej keÀefJeles®³ee vekeÀeMeeleerue þUkeÀ peeiee ns
DeMeeÒekeÀej®es JeekeÌ ³emebOeer efceUtve SkeÀ JeeiyebOe neslees, mebyebOe keÀefJeles®eer keÀuHeve ele³eej nesle
Demeles. ³ee Lees[îeeMee megye´ce³e ÒeJeemeeletve jmeûenCee®³ee meboYee&le keÀener ÒeeLeefcekeÀ met®evee
ceeb[lee ³esleerue.
1.keÀefJelee kesÀJe{er DemeeJeer les kesÀJnener DeeOeer®e meebielee efkebÀJee þjefJelee ³eeJe³ee®es veener. keÀeJ³e ns...
DeuHeefJemlee jer Demeles. Densner cnCetve®e cnCelee ³eeJe³ee®es veener. keÀefJelesleerue JeeiyebOee®eer Debleie&le
DeeJeM³ekeÀlee Je mebIemHeMe&lee ³eeJej ner ueebyeer ÒeecegK³eeves ceeHeeJeer ueeiesue.
2.veeo keÀe keÀeJ³ee®ee ÒeeLeefcekeÀ IeìkeÀ cnCetve keÀeJ³e cnCepes veeo veJns. íbo -Meem$ee®ee keÀefJeles®³ee
keÀeJ³elJeeMeer Òel³e#e mebyebOe veener. cnCetve®e keÀeJ³eeleerue ue³eer®ee mebieerleeleerue ue³eerMeer mebyebOemunotes.in

Page 13

13veener. keÀeJ³eeleerue ue³e keÀefJeles®³ee JeekeÌ ³eyebOeele Devegmletle Demeles. l³ee®es DeLe&Jeenke ÀlJe Je
l³eeletve oeìCeejs ceeveefmekeÀ Deeboesueve JeekeÌ ³eyebOeele Devegmletle Demeles. l³ee®es DeLe&JeenkeÀlJe Je
l³eeletve oeìCeejs ceeveefmekeÀ Deeboesueve l³eelener ue³e MeesOeC³ee®ee Deeûen®e Oejuee lej MeesOeeJeer
ueeiesue. Kejs cnCepes ne ue³eer®e e MeesOe mees[tve®e Ðee³euee nJee.
3.keÀefJelesuee DevJe³e DeeefCe ©{ DeLee&ves DeLe& ns oesvner vemeleele. efle®³ee®e HeÀkeÌle SkeÀ Jemlegefve<þ
DeJeenkeÀlJe Demeles. keÀejCe keÀefJelesntve pej JesieUe Demee SKeeoe DeLe& Demeuee lej keÀefJeles®es
keÀefJele e cnCetve Òe³eespeve þjle veener. cnCetve p³ee keÀefJeles®ee DeLe& JesieUîee Meyoele eflelekeÌ³ee®e
efkebÀJee DeefOekeÀ ÒeYeeJeerHeCes meebielee ³esF&ue leer keÀefJelee `keÀefJelee' nesT MekeÀle veener.
4.keÀefJelee `mecepeCes' cnCepes efle®³eeleerue DeeJee nkeÀlJeeuee DeeHeCe DeeHeues ©He osCes. ne iegCe efpelekeÀe
keÀefJeles®ee eflelekeÀe®e DeeHeueener. SKeeoer keÀefJelee Flej DeveskeÀ keÀejCeebcegUs ogyeexOe nesT MekesÀue
HeCe efle®³eeleerue keÀeJ³elJeecegUs keÀOeer®e veener. meeJeOeefiejer cnCetve jmeûenC ee®³ee DeeHeu³ee ce³ee&oe
mebHeu³ee keÀer keÀe³e les DeeOeer HeeneJes. meJe&®e keÀeJ³e meJee¥vee meJe&keÀeUer mecepeues Heeefnpes Demee
Deeûen OejC³ee®es keÀejCe veener.
5.keÀefJelee ner JesieJesieUîee ÒekeÀej®eer Demet MekeÀles, keÀejCe DeeHeCe meJe& SkeÀe ®e ÒekeÀej®es Demele veener.
³ee ÒekeÀejele lejlece YeeJe ueeJeuee Heeefnpes Demesner veener. efpe®³eele DeJeenlelJe DeefOekeÀ leer
DeeHeu³ee ceveesefJeMJeeMeer DeefOekeÀ mebye× nesles. FlekesÀ®e HegìekeÀlee s, leMee®e Heg6.keÀefJeles®es jmeûenCe, keÀefJelee ìeUtve efkebÀJee JeieUtve nesle veener.
(kesÀMeJemegle ieeTefve iesues ³ee HegmlekeÀeletve)
1.8 meboYe&met®eer
1.Yeejleer³e meeefnl³e -ie.$³eb. osMeHeeb[s
2.keÀefJelee DeeefCe Òeefle cee-megOeerj jmeeU
3.DeJee&®eerve cejeþer keÀeJ³e -je. Þeer. peesie
4.Hee®e keÀJeer -cebiesMe jepeeO³e#e
5.keÀefJelee efJemeeJ³ee MelekeÀe®eer -[nekesÀ Jemeble Deeyeepeer
6.keÀefJelesefJe7.cejeþer Jee*dce³ekeÀesMe -®eewLee K eb[
munotes.in

Page 14

14IeìkeÀ -2
keÀefJele s®esÒekeÀej
IeìkeÀ j®evee :
2.1 efJeefJeOe HeÐeÒekeÀej DeeefCe keÀeJ³eÒekeÀej
2.2 DeeMe³eevegmeej JeieeakeÀjCe
2.3 mebj®evesvegmeej Jeieer&keÀjCe
2.4 meeojerkeÀjCee®³ee leÊJeeves JeieeakeÀjCe
2.1 efJeefJeOe HeÐeÒe keÀej DeeefCe keÀeJ³eÒekeÀej
keÀeJ³ee®es efJeefJeOe ÒekeÀej Hee[ues peeleele. ns ÒekeÀej keÀesCel³eelejer leÊJeeves kesÀues peeleele.
cejeþer keÀeJ³ee®es ÒekeÀej meebieC³ee®es Òe³elve DeveskeÀebveer kesÀuesues efomeleele. keÀefJelee DeeefCe Òeeflecee ³ee
ûebLeele megOeerj jmeeU ³eebveer YeeJekeÀefJelee, ef®ebleveieYe& keÀefJelee, keÀLeekeÀefJelee, veeìîekeÀefJelee DeeefCe ieerle
Demes Hee®e ÒekeÀej kesÀues Deensle. Jemeble Deeyeepeer [nekesÀ ³eebveer meeleMes Jeefueefnu³ee iesu esu³ee keÀefJelesuee meceesj þsJetve DeeHeu³ee keÀefJelesefJekeÀLeekeÀefJelee, veeìîekeÀefJelee DeeefCe Yee<³ekeÀefJelee Demes ®eej þUkeÀ ÒekeÀej kesÀues Deensle. ef®ebleveHej
oerIe& keÀeJ³ee®ee meceeJesMe l³eebveer Yee <³ekeÀefJelee ³ee ÒekeÀejele kesÀuee Deens. DeesJeer, DeYebie, ieerle, Heo,
Deejleer, OeeJee, OeJeUs, efJejeCeer, mlees$e, HeeUCee, YetHeeUer, ueeJeCeer, megveerle, iePeue, ne³eketÀ, ©yeeF&
Fl³eeoer ÒekeÀej YeeJekeÀefJelesle Ieeleues Deensle. lej DeeK³eeve keÀefJelee, keÀìeJe, HeesJee[e, Keb[keÀeJ³e,
mJe³ebJejkeÀeJ³e, cenekeÀeJ³e, keÀLeveHej oerIe& keÀefJelee ner keÀLeekeÀefJelee Deens. HeesJee[s, Yee©[s, ©HekesÀ
Fl³eeoer veeìîekeÀefJelee DeeefCe %eevesMJejer, Dece=leevegYeJe, ³eLeeLe&oerHeerkeÀe ³ee Yee<³ek eÀefJelee nesle Demes
l³eebveer cnìues Deens.
Jejerue JeieeakeÀjCeeHes#ee Jemeble HeeìCekeÀjebveer DeeHeu³ee keÀefJelee mebkeÀuHevee, efveefce&leer DeeefCe
meceer#ee ³ee ûebLeele keÀeJ³eÒekeÀeje®es keÀeìskeÀesj leÊJeebveer JeieeakeÀjCe keÀjC³ee®ee Òe³el ve kesÀuee Deens.
l³eeb®³ee celes -keÀener keÀeJ³eÒekeÀej DeeMe³eelcekeÀ leÊJeebveer, keÀener mebj®eveelcekeÀ leÊJeebveer lej keÀener
ÒemletleerkeÀjCeelcekeÀ efkebÀJee meeojerkeÀjCeelcekeÀ leÊJeebveer efme× nesleele. ner®e keÀeJ³ee®³ee JeieeakeÀjCee®eer
J³eeHekeÀ leÊJes cnCelee ³esleerue. (Jemeble HeeìCekeÀj, keÀefJelee mebkeÀuHevee, efveefce&leer DeeefCe meceer#ee, He=.
28) DeMeer JeieeakeÀjCee®eer leÊJes meebietve l³eebveer DeeMe³e ³ee leÊJeevegmeej efJeueeefHekeÀe, peeveHeoieerle,
efvemeie&keÀeJ³e ,Ò e s c ekeÀeJ³e, ieg{iegbpeveHej keÀefJelee, ûeeceerCe keÀefJelee, oefuele keÀefJelee, ceneveiejer keÀefJelee
Demes ÒekeÀej ceevelee ³esleerue Demes cnìues Deens. lej j®eveeleÊJee®³ee Debieeves kesÀues peeCeejs ÒekeÀej cnCetve
YeeJekeÀeJ³e, veeìîekeÀeJ³e, keÀLeek eÀeJ³e, megveerle, ©yeeF&, ne³eketÀ, iePeue Fl³eeoer. meeojerkeÀjCee®³ee
Debieeves kesÀues peeCeejs ÒekeÀej cnCepes OeJeUs, ieewUCe, efJejeCeer, Heos, Yee©[s, ueeJeCeer ns nesle. DeesJeer,
DeYebie, Dee³ee& MueeskeÀ meekeÀer, efob[er, keÀìeJe ns keÀeJ³eÒeke Àej vemetve les HeÐeÒekeÀej Deensle. j®eveeÒekeÀejmunotes.in

Page 15

15Deensle. Demes Demeues lejer DeveskeÀ keÀeJ³eÒekeÀej DeeefCe HeÐeÒekeÀej SkeÀceskeÀeble efcemeUtve iesuesues efomeleele.
Jejerue leerve Debieeveer kesÀu³ee peeCeeN³ee JeieeakeÀjCee®ee efJe®eej efJemleejeve sH e e n t .
2.2 DeeMe³eevegmeej JeieeakeÀjCe
DeeMe³eevegmeej keÀeJ³ee®es ieerle, efJeueeefHekeÀe, efvemeie&keÀeJ³e, ieg{iegbpeveHej keÀefJelee, oefuele
ûeeceerCe Fl³eeoer ÒekeÀej ceevelee ³esleerue. ieerlekeÀeJ³e ne keÀeJ³ee®ee KetHe®e J³eeHekeÀ Demetve ³ ee®es
DeeMe³eevegmeej DeveskeÀ ÒekeÀej meebielee ³esleerue. YeeqkeÌleieerles, ieesHeieerLes, GlmeJeieerles, peeveHeoieerles,
ye[ye[ieerles, keÀesUerieerles, m$eerieerles, DebieeF&ieerles Fl³eeoer ÒekeÀej ieerle ³ee SkeÀe®e ÒekeÀejele meeceeJeuesues
efomele ele. YeeqkeÌleieerles ner YeeJeieerles®e Demeleele. YekeÌleerYeeJe keÀOeer DeesJeer DeYebie©Heele J³ekeÌle neslees lej
keÀOeer Deejleer, mlees$e DeMee ©Heelener ÒekeÀì nesle Demelees. ieesHepeerJevee®es ef®e$eCe keÀjCeeN³ee ieerleebvee
ieesHeieerles cnCele e ³esF&ue. efJeefJeOe GlmeJeeÒemebieer ieeef³eu³ee peeCeeN³ee ieerleeb®ee meceeJesMe GlmeJeieerleebceO³es
neslees. DebieeF& ieerle ns ÒeecegK³eeves m$eerieerle®e Demeles. cegueeuee efvepeJelee bvee DeHel³eeefJeÒesceYeeJe, Jeelmeu³e DeeefCe efveêemegKee®eer DeejeOevee ns cetK³e YeeJe ³ee ieerleele Demeleele. keÀesUerieerle ne
ueeskeÀieerlee®ee ÒekeÀej Demeuee lejer DeeOegefvekeÀ keÀeUele KetHe ueeskeÀefÒe³e Peeuesuee keÀeJ³eÒekeÀej Deens.
keÀesUermeceepee®eer peerJeveHe×lee r, l³eeleerue ueesk eÀ efJeefMe<ì YeeJevee, mebkesÀle DeeefCe keÀesUer meceepee®eer
JewefMe<ìîeHetCe& YeeefJeueeefHekeÀe ne SkeÀ mJeleb$e ieerleÒekeÀej cnCetve ceev³elee HeeJeuesuee efomelees. efÒe³e J³ekeÌleer®ee
efJe³eesie efkebÀJee ce=l³et, vewmeefie&keÀ DeeIeele ³eecegUs peerJeve MeeskeÀelce Peeu³ee®eer YeeJevee efJeueeefHekesÀletve
J³ekeÌle kesÀueer peeles . efJeueeefHekesÀletve og:KeYeeJe owvebefove, meeceev³eÒekeÀej®³ee og:KeYeeJeentve leerJe´ Demelees.
DeMee MeeskeÀYeeJ eeyejesyej efJeueeefHekesÀletve ef®eblevener ÒekeÀì nesle Demeles.
peeveHeoieerle ns Òee³e: ûeeceerCe peerJevee®es ef®e$e jsKeeìCeejs Demeles. cee$e l³eeb®ee DeefOekeÀ
peJeU®ee mebyebOe ueeskeÀpeerJeveeMeer DeeefCe ueeskeÀieerleebMeer Demelees. ke=Àefmebmke=ÀleerMeer ieerles efveieef[le Demeleele. ûeeceerCe peerJeveeleerue Meeblelee, efvemeie&meeQo³e&, Deeveboce³elee,
DeeefCe Kes[îeeceOeerue ueesYeme meeQo³e& ns ³ee ieerleeb®es ÒecegKe efJekeÀefJelee p³ee YekeÀeme JeemleJee®ee DeeefCe ûeeceerCelesJej nesCeeN³ee DeveskeÀebieer Dee¬eÀceCee®ee efJe®eej ceeb[les
³ee keÀefJelesntve peeveHeoieerles efYeVe Demeuesueer efomeleele. peeveHeoieerles ner ûeeceerCe peerJevee®es jbpeveelcekeÀ
JeCe&ve keÀjCeejer þjleele.
ieerle ³ee ÒekeÀejele ³esCeejer yeeueieerles DeeefCe ye[ye[ieerles ÒeeOeev³eeves yeeueYeeJeveeb®³ee
DeefYeJ³ekeÌleermeeþer DeeefCe yeeuekeÀeb®³ee jbpeveemeeþer efueefnueer peeleele. ³eeb®es mJe©He KesUkeÀj Demeles.
efJeefMe<ìî e veeìîeYeeJe ³ee ieerle ³ee ieerleeceO³es Demelees. efJeefJeOe ®ecelkeÀeefjkeÀ keÀuHevee, yeeueefJeÍJee®es,
yeeueceveesYeeJee®es oMe&ve ner ieerles Ie[efJeleele.
2.3 mebj®evesvegmeej Jeieer&keÀjCe
efJeefMe<ì ÒekeÀej®³ee j®eveeleÊJeeuee ÒeeOeev³e osTve kesÀu³ee peeCeeN³ee keÀeJ³eÒe keÀejeb®ee
meceeJesMe ³ee efJeYeeieele keÀjlee ³esF&ue. Dev³e YeePeeuesues keÀener keÀeJ³eÒekeÀej ³esLes oslee ³esleerue. megveerle, ©yeeF&, ne³eketÀ, keÀefCek eÀe, GÎsefMekeÀe lemes®emunotes.in

Page 16

16DeesJeer DeYebie ns j®eveelcekeÀ Debieeves cenÊJee®es þjCeejs keÀeJ³eÒekeÀej Deensle. megveerle ne keÀeJ³eÒekeÀej
kesÀMeJemetleeb®³ee keÀefJelesHeemetve cejeþerle ©{ Peeuesuee efomelees. Fbûepeer keÀeJ³eHejbHejsletve peer keÀener
keÀefJelee YeeYeeJevee DeeefCe ef®ebleveelcekeÀlee ner ÒecegKe DeeMe³emet$es megveerleeceO³es efomeleele. SkegÀCe ®eewoe DeesUer
Demeuesueer megveerle j®evee oesve ÒekeÀej®eer Demeles. efceuìe@efvekeÀ DeeefCe MeskeÌmeHeerDejve Demes oesve ÒekeÀej ³ee
j®evesle efomeleele. efceuìveÒeefCele megveerle j®evesle DeesUeR®eer efJeYeeieCeer Deeþ DeesUer mene DeesUer DeMeer
oesve keÀ[J³eele kesÀueer peeles. leer M eskeÌmeHeerDejveÒeefCele megefvelej®evesle ®eej DeesUeR®eer leerve keÀ[Jeer DeeefCe
MesJeì®es oesve DeesUeR®es keÀ[Jes DeMee ®eewoe DeesUer Demeleele. cejeþer keÀeJ³ej®evesle megefvelej®evesmeeþer
Meeog&ueefJeef¬eÀef[le ns Je=Êe ÒeecetK³eeves JeeHejues ies ues. ³ecekeÀ j®eves®es mee®esner ³ee j®eveeÒekeÀejele efveefM®ele
kesÀuesues efomeleele. ³ee j®eveeÒekeÀeje®eer cees[lees[ keÀjerle cejeþerle efJeboe keÀjboerkeÀjebveer cegkeÌlemegefveles
efueefnueer leer efJeueeme meejbie ³eebveer Òeeflemegefveles efueefn uesueer efomeleele.
©yeeF& ne keÀeJ³eÒekeÀej Gog& keÀeJ³eeletve cejeþer Deeuee Demetve ceeOeJe p³e tefue³eve ³eebveer
GcejKe³³eecee®³ee ©yee³eeJe©ve cejeþer ©yee³ee j®eu³ee Deensle. ner ®eej DeesUeR®eer j®evee Demetve
Heefnu³ee eflemeN³ee Je ®eewL³ee Dee sUerle ³ecekeÀ meeOeuesues efomeles. YetHeefle efkebÀJee ueerueerjefle ns peeleerÒekeÀej
©yee³ee®³ee j®evesmeeþer JeeHejues iesuesues efomeleele. SKeeoe ®ecelke=ÀleerHetCe& DevegYeJe ©yee³eeletve J³ekeÌle
kesÀuee peelees. ³ee®e ÒekeÀejs DeueerkeÀ[s ®eejesU er ne keÀeJ³eÒekeÀej Heg{s Deeuesuee efomelees.
peHeeveer keÀeJ³ej®eves®ee ÒekeÀej cnCetve cejeþerle efMejerkesÀuee. SKeeoe YeeJekeÀCe, efvemeie&¢M³e kesÀJeU meleje De#ejele ceeb[Ces DeMeer ne³eketbÀ®eer meJ e&meeOeejCe
j®evee Demeles.
DeYebie ne keÀeJ³eÒekeÀej ceeveu³eeme DeYebiee®eer j®evee mecej®eveer Demeuesueer efomeles. ³eele
efkeÀceeve leerve ®ejCe DeeefCe mene DeesUer DeeJeM³ekeÀ Demeleele. YeeqkeÌleYeeJevesHeemetve DeeOegefvekeÀ
peeefCeJesleerue ke ÀesCeleener YeeJe DeYebieeletve ceeb[lee ³eslees. Òel³eskeÀ ®ejCee®³ee MesJeìer ³ecekeÀ meeOeuesues
Demeles.
2.4 meeojerkeÀjCee®³ee leÊJeeves JeieeakeÀjCe
meeojerkeÀjCee®³ee Debieeves kesÀues peeCeejs ÒekeÀej cnCepes OeJeUs, ieewUCe, efJejeCeer, Heos,
Yee©[s, ueeJeCeer ns nesle. ns ÒekeÀej efJeefMe<ì GÎsMeves meeoj kesÀues peeCes keÀeJ³eÒekeÀej Deensle cnCetve
³eeb®ee efJe®eej meeojerkeÀjCee®³ee Debieeves keÀjCes DeefOekeÀ me b³egeqkeÌlekeÀ Deens. OeJeUs cnCepes ueiveele
ieeef³eueer peeCeejer JejefJem$eerieerles®e Demeleele. ³ee ieerleeletve JejefJeDeeefCe efJejeC³ee ner F&ÍJej efJeYetefcekeÀe m$eerkeÀ[s Demeles. HejcesÍJej efkebÀJee ke=ÀPeeuesuee efomeles. cejeþer JeejkeÀjer HejbHejsle ³ee k eÀeJ³eÒekeÀejebvee Òeefle<þe ueeYeuesueer efomeles .i e s ³ e l e s
yejesyej®e efJeefMe<ì He×leerves ³eeb®es meeojerkeÀjCe kesÀues peeJes DeMeer DeHes#ee Demeles. ieewUCeer DeeefCe
efJejeC³eeceOetve ÒesceYeeJe, keÀeceYeeJe, Me=bieej ³ee YeeJeYeeJeveeb®es ef®e$eCe kesÀues peeles. cee$e ³eeleerue ÒeefcekeÀ
ne F&ÍJej Demelees. l³eecegUs efveJesokeÀ YekeÌlee®³ee ©Heeves efme× nesle Demelees.munotes.in

Page 17

17Yee©[ ne ueeskeÀefÒe³e keÀeJ³eÒekeÀej meeojerkeÀjCeeves®e ÒeYeeefJele Peeuesuee efomelees.
©HekeÀkeÀeJ³ee®ee ne SkeÀ Glke=À<ì vecetvee Deens. ceeveJeer peerJeveeuee GHekeÀejkeÀ þjCeeje yeesOe osCes ne
Yee©[eb®ee ÒecetKe GÎsMe Deens. meble SkeÀveeLeebveer DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee Yee©[eb®es uesKeve kesÀues Deens.
efJeb®et, Ss[keÀe, YeesUer, peesMeer, JeemegosJe DeMeer DeveskeÀ Yee©[s efJeveesoe®³ee DeeefCe GHenemee®³ee Debieeves
yeesOe oslee bvee efomeleele.
ueeJeCeer ne Meeefnjer keÀeJ³ee®ee ÒekeÀej KetHe®e ueeskeÀefÒe³e keÀeJ³eÒekeÀej Demeuesuee efomelees. Oe´gHeo
DeeefCe ®eej ®ejCeeb®eer keÀ[Jeer DeMeer ueeJeCeeR®eer j®evee Demele s. ve=l³e³egkeÌle ieerle Demes ueeJeCeer®es mJe©He
Deens. {esuekeÀer DeeefCe legCeletC³ee®³ee leeueeJej ueeJeCeer®es meeojerkeÀjCe nesle Demeles. Ye=bieeJele&veer efkebÀJee
HeÐeeJele&veer ueeJeCeer DeMeer ueeJeCeer®eer j®evee Demeles. ueeJeCeerÒeceeCes Hee sJee[e ne ieerleÒekeÀej Meeefnjer
keÀeJ³eele ³eslees. Jeerjmeb³egkeÌle DeMeer j®evee HeesJee[îee®eer nesles.
iePeue ne keÀeJ³eÒekeÀej cegmueerce keÀeJ³eHejbHejsletve cejeþerle efmLejeJeuesuee efomelees. iePeuesle
oesve DeesUeR®es ®ejCe Demeleele. l³eebv ee Mesj cnCeleele. Òel³eskeÀ Mesj mJeleb$e Demelees lejer l³eeb®es
keÀesCel³eelejer SkeÀe DeeMe³emet$eeMeer veeles ÒemLeeefHele keÀjC³ee®ee Òe³elve iePeuekeÀej keÀjerle Demelees. Òesce,
YekeÌleer, og:Ke, efJe³eesie ns YeeJe iePeuesletve J³ekeÌle kesÀues pe eleele.
meeojerkeÀjCee®³ee ³ee ÒekeÀejele YetHeeUîee, mlees$es, cebieuee<ìkesÀ, HeeUCeer MueeskeÀ, Deejl³ee
³eeb®ee meceeJesMe keÀjlee ³esF&ue.
DeMeeÒekeÀejs keÀefJelee ne DeveskeÀ keWÀêer DeeMe³e DeeefCe DeveskeÀ j®eveleÊJes Demeuesuee
Jee*dce³eÒeke Àej Deens. DeeOegefvekeÀ keÀefJelee cegkeÌle Mewueerleerue keÀefJelee Deens. keÀeUeÒeceeCes yeoueCeeN³ee
peerJevee®ee JesOe IesC³ee®ee Òe³elve keÀJeer keÀefJelee keÀjleevee efomeles. Demes Demeues lejerner DeepeJej keÀefJelesle
JeeHejues iesuesues DeveskeÀ j®eveeÒekeÀej Deepe®³ee keÀefJeleslener efomeleele.
munotes.in

Page 18

18IeìkeÀ -3
cejeþer keÀefJele s®eer HebjHeje
IeìkeÀ j®evee :
3.1 ÒemleeJevee
3.2 cejeþer keÀefJeles®ee efJekeÀeme
3.3 yeejeJ³ee MelekeÀeleerue keÀeJ³e
3.4 meble keÀeJ³e
3.5 Hebef[leer keÀeJ³e
3.6 1945 veblej®es keÀeJ³e
3.7 1960 veblej®es keÀeJ³e
3.8 1980 veblej®es keÀeJ³e
3.9 meceejesHe
3.10 meboYe&ûebLe met®eer
3.1 ÒemleeJevee
`efveJe[keÀ cejeþer keÀefJelee '³ee keÀefJelee mebûene®ee DeY³eeme keÀjC³eeHetJeea cejeþer keÀefJeles®es
mJe©He ³ eeb®ee efJe®eej keÀjCes iejpes®es Deens. cejeþer keÀeJ³e keÀeueKeb[evegmeej keÀmes yeouele iesueer. Òel³eskeÀ
keÀeueKeb[eleerue keÀefJeles®es mJe©He peeCetve I³eeJes ueeiesue. 1880 veblej®³ee keÀefJelee JeemleJeJeeoer peerJeve
ef®e$eCe kesÀuesues efometve ³esles. ³ee keÀefJelee mebûeneleerue keÀefJelee ÒeecegK³eeves 1980 veblej®³ee
keÀeueKeb[eleerue keÀJeer®³ee keÀefJelee Deensle.
3.2 cejeþer keÀefJeles®ee efJekeÀeme
keÀefJelee ne pemee J³eeqkeÌleiele YeeJeevegYetleer GlkeÀìHeCes meekeÀejCeeje meeefnl³e ÒekeÀej Deens,
lemee®e lees meeceeefpekeÀ JeemleJeeuee efYe[Ceeje cenÊJee®ee meeefnl³eÒekeÀej Deens. cejeþer meeefnl³eeceO³es
keÀeJ³e DeeefCe mecekeÀeefueve meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, meebmke=ÀeflekeÀ JeemleJe ³eeb®es DeveskeÀHeoer veeles Òee®eerve
keÀeUeHeemetve ®eeuele Deeuesues Deens. meYeesJeleeue®³ee JeemleJee®ee mebyebOe keÀeJ³ee®es efJeDeefYeJ³ekeÌleer®es mJe©He Je ÒekeÀej DeeefCe keÀeJ³ee®eer GefÎ<ìs ³eeb®³eeMeer vesnceer®e Òel³e#eeÒel³e#eHeCes
pegUuesuee Demelees. Òel³eskeÀ keÀeueKe b[eleerue keÀeJ³eele meceepee®³ee Deblejbiee®es met#ce oMe&ve Ie[les. ³ee
meceepeef®e$eCee®es mJe©He Je keÀeJ³eeleerue l³ee®es mLeeve ³eeceO³es keÀeUe®³ee DeesIeele yejs®e yeoue nesle
iesuesues Deensle. Demes Demesue lejer meceepeeleerue yeN³ee -JeeF&ì ÒeJe =ÊeeR®ee efveoxMe keÀjCes, l³eeb®esmunotes.in

Page 19

19J³eeqkeÌleceÊJeeJej nesCeejs HeefjCeece oMe&efJeCes, peerJeveYee<³e keÀjCes, meceepeeuee mebJesoveMeerue Je
efJe®eejÒeJe=Êe keÀjCes F. keÀe³ex Òel³eskeÀ keÀeueKeb[eceO³es DeveskeÀ keÀJeeRveer keÀuHekeÀlesves kesÀueer Dee nsle.
3.3 yeejeJ³ee MelekeÀeleerue keÀeJ³e
yeejeJ³ee MelekeÀele meg© Peeuesu³ee cejeþer keÀeJ³eHejbHejsleerue %eeveosJe les legkeÀejece (F.me. ®es
13 Jes -17 Jes MelekeÀ) ³esLeHe³e¥le®³ee meblekeÀeJ³eeceO³es lelkeÀeueerve meceepemebmke=Àleer®es oMe&ve Ie[les.
lees meceepe DeveskeÀ Oece&HebLeebceO³es Je DeieefCele osJeosJeleeb®³ee GHeemevesle efJeYeeieuesuee neslee. lemes®e
peeefleJ³eJemLes®³ee G®®e -veer®eles®³ee Deefve<ì efJe®eej -Dee®eejebceO³es ogYebieuesuee neslee. meblekeÀJeeRveer DeesJeer
Je DeYebi e ³ee Demmeue cejeþer íboebceO³es kesÀuesu³ee j®evee ÒeecegK³eeves l³ee meceepeeleerue og<ì Je oebefYekeÀ
ÒeJe=ÊeeR®es oMe&ve Ie[efJeleele Je l³ee ve<ì keÀjC³ee®es DeeJeenve Hegve:Hegvne keÀjlee bvee efomeleele. meeeflJekeÀ
cetu³eeb®ee Deeûen Oejerle meceep eeuee YekeÌleer®ee ceeie& oeKeJeleele. peerJevee®es Þes³e njJeues Demeuesu³ee
ceeCemeebvee Deefve<ì ©{er Je DebOeÞe×e ³eeletve yeensj keÀe{tve, cees#eÒeeHleer®³ee GoeÊe O³es³eekeÀ[s
JeUJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. ³esLes meceepeef®e$eCe ne keÀeJ³ee®ee ieeY ee veJnlee. lej HejceeLe&meeOeves®³ee
ceeie&oMe&veemeeþer efueefnu³ee iesuesu³ee keÀeJ³eele ¢<ìevle Je ©HekesÀ ³eeÜejs JeemleJeeuee keÀuHekeÀlesves
Òeeflemeeo osC³eele Deeuee neslee.
3.4 meble keÀeJ³e
meblekeÀeJ³eeÒeceeCes®e Hebef[leer keÀeJ³eevesner y ee¿e JeemleJeeuee keÀueelcekeÀ Òeeflemeeo efouesuee
Dee{Ulees. cenevegYeeJe Hebef[le keÀJeer vejWêeHeemetve les ceesjesHebleeHe³e¥le (18 Jes MelekeÀ) ®eefj$ekeÀLee meebieCes
³ee ÒesjCesyejesyej®e YekeÌleeb®³ee ®eefj$eeleerue Ieìveeb®³ee keÀLeveeÜejs Þeesl³ eebvee YekeÌleerkeÀ[s JeUJeC³ee®ee
nslet ue#eele ³eslees. Hebef[le keÀJeeRveer DeeK³eevekeÀeJ³eeletve HegjCeeleerue J³ekeÌleeR®eer JeCe&ves keÀjleevee
mecekeÀeueerve meeceeefpekeÀ JeeleeJejCee®eer HeeMJe&Yetceer ³eesefpeueer. meeceeefpekeÀ, JeemleJe, mecek eÀeueerve
peerJeveHe×leer®ee met#ce ef®e$eCee®³ee meene³³eeves l³eebveer HeewjeefCekeÀ keÀLee jbieJeu³ee, mecekeÀeueerve
Jee®ekeÀebvee DeekeÀefieleevegieeflekeÀ lesJej Lesì nuuee kesÀuee iesuesuee vemeuee lejer Hebef[leer keÀeJ³ee®ee nslet meceepeeuee melÒeJe=le
keÀjC³ee®ee®e neslee.
3.5 Hebef[leer keÀeJ³e
Hebef[leer keÀefJelesle ÒeeOeev³eeves meceepeeleerue G®®eJeefCe&³eeb®eer peerJeveMewueer Òeefleefyebefyel eP e e u e e r
Demeueer lejer Meeefnjer keÀeJ³eele (18 -19 Jes MelekeÀ) leUeieeUeleerue cejeþer meceepee®es, l³eeb®³ee
megKe -og:Kee®es meefJemlej ef®e$eCe ÒeLece®e Ie[ues. HesMeJeeF&®³ee keÀeUeleerue DeJevele meceepeeleerue m$eer -
Heg©GHeosMe keÀjC³ee®eer Je=Êeer keÀceer Peeueer Je meceepee®³ee YeeJeYeeJeveebceO³es jbietve peeTve l³eeb®eer veeJeerv³eHetCe&
Òeefleceebletve JeCe&ves keÀjC³ee®eer He×leer ©Uu eer.
jepekeÀer³e HeefjefmLeleer DeeefCe keÀeJ³ee®es mJe©He Je GefÎ<ìs ³eeb®ee HejmHej mebyebOe Fbûepeeb®³ee
jepeJeìer meg© Peeu³eeJej Hegvne SkeÀoe JesieUîee jerleerves ¢{ Peeuee. Fbûepeeb®³ee Deeieceveeyejesyej®emunotes.in

Page 20

20Fbûepeer efJeÐee, Fbûepeer keÀeJ³e ³eeb ®ee Heefj®e³e cejeþer keÀJeeRvee Peeuee. l³eeletve veJ³ee keÀeJ³eefJepeeefCeJeener ©pet ueeieu³ee. mJeeleb$³e, mecelee, yebOeglJe ³ee peeieeflekeÀ HeeleUerJejerue veJ³ee
peerJevecetu³eeb®ee HegjmkeÀej keÀefJelesletve ÒeLece kesÀMeJemegleebveer (F. me. 1885) ceO³es kesÀuee. ueewefkeÀkeÀ
peerJeveeleerue meJe&meeceev³e efJemeceepeeefJecegK³e Je efveKeU nslet Peeuee DeeefCe ³ee meJee¥®eer DeefYeJ³ekeÌleer íbo Je De#ejieCeJe=ÊeebHes#ee cee$eeJe=Êeebletve
nesT ueeieueer.megveerleeoer veJes j®eveeÒekeÀej ©{ Peeues. kesÀMeJemegleebveer keÀeJ³eeuee DeveskeÀ yebOeveeletve cegkeÌle
kesÀues. ³esLes keÀeJ³eeceO³es ¬eÀebleer Ie[ueer. meeceeefpekeÀ DeeMe³ee®eer keÀefJelee ne cenÊJee®ee ÒeJeen
kesÀMeJemegleebHeemetve meg© Peeuee Je ³ee mJe©Hee®eer keÀefJelee Heg{s keÀener ÒeceeCeele ieesefJeboeûepe, yeeuekeÀJeer,
keÀJeer yeer DeeefCe ce. HegÀ ues DeeoeRveer efueefnueer. kegÀmegceeûepe DeeefCe Deefveue ³eeb®³ee keÀefJelesle meeceeefpekeÀ
¢<ìer DeefOekeÀ efJeMeeue DeeefCe ceeveJeleeJeeoer Peeueer. l³eebveer je<ì^er³elJee®³ee ce³ee&oener Heej kesÀu³ee. keÀJeer
Deefveueebveer íbo Je Je=Êeeb®es yebO eve Deesueeb[ues. cegkeÌleíbo ©peJeuee.
3.6-1945 veblej®es keÀeJ³e
F.me. 1945 ®³ee megceejeme peeieeflekeÀ cene³eg×ecegUs meceepeJeemleJeele Òe®eb[ GueLeeHeeueLe
Peeueer. ³eb$e³egie DeJelejues, ³eb$eeyejesyej keÀece keÀjCeeje ceeCetme ³eb$eJeled Peeu ee. l³ee®eer peerJeveMewueer,
cetu³emejCeer yeoueueer; lees Hejelce Peeuee. ³ee®eer peeCeerJe cejeþer meeefnl³eefJeÍJeele ce{xkeÀjeb®³ee
keÀefJelesletve ÒeLece Gueìueer. DeeMe³e, efJe¬eÀebleer Peeueer. peeieeflekeÀ HeefjefmLeleer®es Del³eble meKeesue Je otjieeceer HeefjCeece DeeHeu³ee peerJeveceeveeJej,
meebmke=ÀeflekeÀ efJeÍJeeJej nesleensle; DeeHeues mJelJe ve<ì nesles Deens. ³ee®eer oenkeÀ peeCeerJe ÒeLece
ce{xkeÀjebveer J³ekeÌle kesÀue er. ³ee veJ³ee peeefCeJes®es meceeblej DeeefJekeÀefJelesletve efometve ³esleele. efJeboe keÀjboerkeÀjeb®³ee keÀefJelesleerue meec³eJeeoer peeefCeJee ne Yeeb[JeueMeener
meceepe J³eJemLesme efouesuee cenÊJee®ee Òeeflem eeo þjlees.
3.7 ö 1960 veblej®es keÀeJ³e
1960 ®³ee megceejeme keÀefJelee DeveskeÀ efoMeebveer meceepe JeemleJeeuee efYe[ueer. l³eele
Òeefleef¬eÀ³eeb®eer leerJe´lee Je efJeefJeOelee ue#eCeer³e nesleer. veeje³eCe megJex ³eeb®³ee keÀefJelesle keÀ<ìkeÀjer ceeCemeeb®es
DeJ³ekeÌle YeeJeefJeÍJe efJeefJeOe Hewuebtmen DeJelejues. ³ee efJeÍJeeceOeerue ceeCemeeb®es menpeerJeve, l³eeb®eer SkeÀpetì
Je keÀeceieej ®eUJeUerleerue, HeefjJele&veeJejerue Depees[ efJeMJeeme ns efJeMesce{xkeÀjebHeemetve keÀeJ³eele J³ekeÌle nesT ueeieuesu³ee ceneveiejer mebJesovee megJ³ee¥®³ee keÀefJelesle DeefOekeÀ
efJemleeju³ee Je Heg{s efoueerHe ef®e$es, De©Ce keÀesunìkeÀj, Yeeue®ebê vescee[s, Jemeble Deeyeepeer [nekesÀ,
meleerMe keÀeUmeskeÀj ³eeb®³ee keÀefJeleebletve l³eebvee JesieJesieUer HeefjceeCes ueeYeueer. ceneveiejer keÀefJelee Demee
SkeÀ ue#eCeer³e ÒeJeen ue#eele ³esT ueeieuee.
³ee®e keÀeUele ceneje<ì^ele oefuele ®eUJeU, m$eercegkeÌleer®eer ®eUJeU, ûeeceerCe meeefnl³ee®eer
®eUJeU Fl³eeoer ®eUJeUer cetU Oe© u eeieu³ee. [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjeb®³ee ÒesjCesves efMeketÀve efJe®eej
keÀ© ueeieuesu³ee Jeiee&ves ÒeeHle HeefjefmLeleeruee leerJe´ YeeJesovee keÀeJ³e©Heele J³ekeÌle keÀ©ve ÒemLeeefHele J³e JemLesuee peyejomle vekeÀej efoueer. efle®³eeMeer efJeêesnmunotes.in

Page 21

21kesÀuee. oefuele keÀefJelee ne ÒeYeeJeer keÀeJ³eÒekeÀej efvecee&Ce Peeuee Je lees oefuele ®eUJeUer®ee, meeceeefpekeÀ
®eUJeUer®ee Tpee&m$eesle yeveuee. Jeeceve efvebyeeUkeÀj, ³eMeJeble ceveesnj, o³e e HeJeej, veeceosJe {meeU,
efnje yevemees[s Deeoer DeveskeÀ keÀJeeRveer ³ee ÒeJeene®³ee keÀ#ee ©boeJeu³ee.
1960 -80 He³e¥le®³ee oMekeÀele meceepee®ee keÀesCelee vee keÀesCel³ee HeefjJele&veJeeoer MekeÌleerJej
efJeMJeeme neslee. SkeÀpetì, mebIeìvee, ®eUJe Uer, l³eeb®es Heg{ejer ³eeb®³eeefJekeÀeJ³eelener mHe<ìHeCes DeOeesjsefKele nesle neslee. lees efJeMJeeme Heg{s ve<ì Peeuee. ®eUJeUeRvee mee®euesHeCee
Deeuee. l³eeble Deefve<ì ÒeJe=Êeer efMeju³ee. ³ee JeemleJeeefJelegìuesHeCee®³ee Je J³eLe&les®³ee Òeefleef¬eÀ³ee ceneveiejer keÀefJelesle Gceìt ueeieu³ee.
3.8-1980 veblej®es keÀeJ³e
1980 ®³ee megceejeme meceepeJeemleJeele DeeCeKeer SkeÀ ceesþs efmLel³eblej meg© Peeues.
keÀeceieej ®eUJe Uer Leb[ He[t ueeieu³ee. cegbyeF& ceneveiejeleerue keÀeHe[efiejC³ee, Deewueeieu³ee. l³eeleerue keÀeceieej ³ee ceneveiejeletve Je DeLe&J³eJemLesletvener yeensj HesÀkeÀu³ee iesu³ee. mebIeefìle
®eUJeUer mebHeC³ee®³ee keÀeUele®e peeie eflekeÀerkeÀjCee®es peesjoej Jeejs Jeeng ueeieues. Yeejleeves
mJeerkeÀejuesu³ee cegkeÌle DeLe&J³eJemLesme ns DeeJneve HesueCes DeJeIe[ veJnles; Hejbleg l³eeletve SkeÀ veJeer
peerJeveMewueer DeHeefjne³e&HeCes efvecee&Ce nesT ueeieueer Je l³eeletve mHeOee& J e oyeeJe efvecee&Ce Peeuee. peeieeflekeÀ
ceeHeob[evegmeej mJele:uee yeoueJeCes, Ie[JeCes ³ee®eer MekeÌleer MenjJeemeer³eebvee mJeerkeÀejeJeer ueeieueer. ne
leeCe Menjebyejesyej®e ûeeceerCe YeeieeJejner HejeJeefle&le nesT ueeieuee. yeer -efye³eeCes, Keles, M esleer®eer meeOeves,
GlHeeove#ecelee, ceeuee®ee opee&, yeepeejHesþ efceUJeCes, yeepeejYeeJe, efve³ee&le Fl³eeoeR®³ee meboYee&leerue
mHeOexcegUs MesleerJ³eJemee³eeJejner l³ee®ee yejeJeeF&ì HeefjCeece Peeuee DeeefCe SketÀCe®e pevepeerJevee®eer Ie[er
DeveskeÀ ÒekeÀejs Je PeHeeìîeeves yeouet ueeieueer. ûeeceerCe Yeeieele `mesPe' (mHesMeue FkeÀe@vee@efcekeÀ Peesve)
meejKes ÒekeÀuHe ³esT ueeieues DeeefCe peeieeflekeÀ yeepeejHesþsle efìkeÀeJe Oejlee bvee cesìekegÀìerme Deeuesuee
MeslekeÀjer ³ee ³eespeveebveer DeefO ekeÀ mebYe´efcele Peeuee.
peeieeflekeÀerkeÀjCeeletve Deeuesueer veJeer yeepeejHesþ, Kejsoer®eer mebmke=Àleer meO³ee MenjeMenjebletve
GYeejuesu³ee cee@ume®³ee ©Heeves Jee{t ueeieuesueer efomeles. SkeÀerkeÀ[s ceeCemee®eer ¬eÀ³eMekeÌleer Jee{Jeueer peeles
Deens Je ke=Àef$ece iejpee efvecee&Ce kesÀu³ee peele Deensle. l³ee iejpee YeeieefJeC³eemeeþer cee@umeceO³es
®ekeÀ®ekeÀerle Jemletb®es {erie®³ee {erie Deesleues peele Deensle. ceeCetme `ûeenkeÀ' neslees Deens. SkeÀmeejK³ee®e
efomeCeeN³ee Deveble Jemlegb®³ee ef{ieeN³eeKeeueer ceeCemee®eer J³eeqkeÌle -efJeefMe<ì DeesUKe, iejpe Je
DeeJe[efveJe[ njJele ®eeueueer Deens. J³eeHeejerkeÀjCe Je yeepeejHesþerkeÀjCe ³eecegUs peieYeje®³ee
ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[erefveJe[er SkeÀe®e ÒekeÀej®³ee yeveJeu³ee peele Deensle. meebmk e=ÀeflekeÀ Yeso veenermes
nesTve, efJeefJeOelee ve<ì nesTve DeeHeu³ee efJeefYeVeles®es `meHeeìerkeÀjCe' nesles Deens.
peeieeflekeÀerkeÀjCee®eer ueeì DeeHeCe LeesHeJet MekeÀle veener; leer mJeerkeÀe©ve meJee&bvee Heg{s peeJes
ueeieCeej Deens. cee$e ³ee c eneueeìsceO³es DeeHeues mJelJe keÀmes peHee³e®es, ne ÒeMve DeveskeÀ efJe®eejJebleebvee
Yes[meeJelees Deens. meeceev³e ceeCemes `ûeenkeÀ' yevetve YeeweflekeÀ meeOeveeb®³ee Yejcemeeì ieesleeJeUîeele®e
megKe MeesOeleensle. DeMee ûeenkeÀebvee peieC³ee®³ee Òel³ eskeÀ #eCe GvceeokeÀ keÀjeJe³ee®ee Deens.
ceveesjbpevee®³ee veJeveJeerve meeOeveebletve lees lemee YeejeJeuesuee Je DeLe&HetCe& keÀjlee ³esF&ue, DeMeer l³eeb®eermunotes.in

Page 22

22OeejCee Deens. Gueì DeMeer OeejCee Demeuesuee Je YeeweflekeÀ megKemeeOeveebceeies OeeJeCeeje c eeCetme Jemletb®³ee
ieoealener SkeÀìe He[uee Deens. DeeHeu³ee melJeeHeemetve vekeÀUle ogjeJele ®eeueuee Deens. veJ³eeves Hejelce
Peeuee Deens ns mecekeÀeueerve, ígHes JeemleJe Deens. ³ee JeemleJee®eer oenkeÀ peeCeerJe Peeuesues DeveskeÀ
mebJesoveMeerue keÀ Jeer efJeefJeOe HeeleUîeebJe©ve ³ee iegbleeiegbleer®³ee meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, DeeefLe&keÀ Hes®eebvee
mepe&keÀ Òeeflemeeo oslee bvee efomeleele.
3.9 meceejesHe
Òemlegle keÀeJ³emebûeneceO³es yeoueuesu³ee meceepeJeemleJee®³ee veJ³ee mebJesoveMee ruelesves efYe[CeeN³ee
keÀener ÒeeefleefveefOekeÀ keÀefJeleeb®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee Deens. ³ee keÀefJelee mebûenele,
peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee meceepeeJej Peeuesuee HeefjCeece, ûeeceerCe Yeeieeleerue MeslekeÀN³ee b®es ÒeMve, ûeeceerCe
Yeeieeleerue ceefnueeb®³ee mecem³ee l³eeb®³ee J³eLee, Jesovee DeeefCe megefMeef#ele yeskeÀej le©Ceeb®es ÒeMve,
jepeefkeÀ³e mJeeLeea Heg{ejer, Jee{leer ceneieeF& ³ee®es Yeermebûeneletve J³ekeÌle nesles.
3.10 meboYe&ûebLe met®eer
1.Yeejleer³e meeefnl³e -ieb. $³e. osMeHeeb[s
2.DeJee&®eerve cejeþer keÀeJ³e -je.Þeer. peesie
3.keÀefJelee DeeefCe Òeeflecee -megOeerj jmeeU
4.keÀefJelesefJemunotes.in

Page 23

23IeìkeÀ -4
`efveJe[keÀ c ejeþer keÀefJelee' mebûeneleerue keÀefJelee
(yee.meer. ce{xkeÀj, cebiesMe Hee[ieeJekeÀj)
IeìkeÀ j®evee :
4.1 ÒemleeJevee
4.2 `efveJe[keÀ cejeþer keÀefJelee' mebûene efJe4.3 De) keÀJeer yee.meer. ce{xkeÀj ³eeb®ee Heefj®e³e
4.3.1 `efkeÀleer lejer efoJemeele'
4.3.2 `efHeHeele cesues Deesu³ee Gboerj'
4.3.3 `mekeÀeUer Gþesveer ®ene -keÀe@HeÀer I³eeJeer'
4.3.4 `Depetve ³eslees Jeeme HegÀueebvee'
4.4 ye) keÀJeer cebiesMe Hee[ieeJekeÀj ³eeb®ee Heefj®e³e
4.4.1 `Òesce cnCepes Òesce Demeleb'
4.4.2 `efoJeme legPes ns HegÀuee³e®es'
4.4.3 `ceer HegÀue le=Ceeleerue FJeues'
4.4.4 `je$eYej DeeHeCe ®eeuele Deenesle'
4.5 meceejesHe
4.1 ÒemleeJevee
cejeþer meeefnl³eeuee DeveskeÀ JeieÐe Jee*dce³eeHes#ee HeÐe Jee*dce³ee®ee DeefOekeÀ GlkeÀì DeeefCe GlmHetÀle&HeCes DeefJemeble, Heble, leble les DeeOegefvekeÀ keÀeUelener HeÐeeletve DeefOekeÀ ÒeceeCeele DeefYeJ³ekeÌleer nesle Deeueer Deens.
³eeceOetve ceveeleerue efJe®eej YeeJeveebvee ceeskeÀUer Jeeì keÀ©ve osC³ee®ee Òe³elve keÀJeerJe³ee¥veer kesÀuesuee Deens.
³ee YeeJeveelcekeÀ keÀeJ³eÒekeÀeje®ee Heefj®e³e nesCes iejpes®ee Deens.
4.2 `efveJe[keÀ cejeþer keÀefJelee' mebûene efJeÒemlegle `efveJe[keÀ cejeþ er keÀefJelee' mebûenele cejeþerleerue efveJe[keÀ pegv³ee Deeþ keÀefJeb®³ee
keÀefJeleeb®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee Deens. yeefnCeeyeeF& ®eewOejer, He¨ee ieesUs, yee.meer. ce{xkeÀj, cebiesMemunotes.in

Page 24

24Hee[ieeJekeÀj, DevegjeOee Heeìerue, De©Ce keÀeUs, Fbêefpele Y eeuesjeJe, JeerjOeJeue Hejye ³ee keÀefJeb®³ee
keÀefJelee DeY³eemeC³eemeeþer vesceC³eele Deeu³ee Deensle. cejeþer keÀefJelesle DeveskeÀefJeOe peeCeerJeeb®es keÀJeer
Deensle. JesieJesieUîee keÀeueKeb[eleerue DeeefCe JesieJesieUîee Je=Êeer -ÒeJe=ÊeeR®³ee keÀJe eR®³ee keÀefJeleeb®ee meceeJesMe
³ee mebûenele kesÀuee Deens.
yeefnCeeyeeF& meejKeer efvej#ej m$eer DeeHeu³ee ûeeceerCe Yeeieeleerue yeesueerYeekeÀjles. efle®eer peerJeveeyeÎue®eer mecepe efkeÀleer Keesue DeeefCe mecebpeme Deen s ns ³ee keÀefJelesletve peeCeJeles.
ce{xkeÀj , Hee[ieeJekeÀj, De©Ce keÀeUs, He¨ee ieesUs, DevegjeOee Heeìerue, Fbêefpele YeeuesjeJe, JeerjOeJeue
Hejye ³eemeejK³ee efJeefJeOe Heefjmejeleer ue, efJeefJeOe keÀeUeleerue, efJeefJeOe peeCeerJeeb®es keÀJeer ³ee m ebûenele
meceeefJe<ì Peeues Deensle.
efJeÐeeL³ee¥meeþer DeO³e³eveHetjkeÀ ³ee HegmlekeÀele Òel³eskeÀer oesve keÀJeerb®³ee SkeÀef$ele meceeJesMe
keÀ©ve DeY³eeme GHe³egkeÌle ÒekeÀjCeeb®eer mees³e keÀjC³eele Deeueer Deens. meoj keÀJeeR®³ee keÀefJeleeb®ee ue sKeve
JewefMe<ìîeeb®ee DeY³eeme ³ee mene³³eeves keÀjlee ³esF&ue.
4.3 De) keÀJeer yee. meer ce{xkeÀj ³eeb®ee Heefj®e³e
yeeU meerleejece ce{xkeÀj ³eeb®ee pevce 1 ef[meWyej 1909 jespeer KeeveosMeeleerue HewÀpeHetj ³ee
ieeJeer Peeuee l³eeb®es Meeues³e efMe #eCe OegUs ³esLetve DeeefCe Heg{®es ceneefJeÐeeue³eerve efMe#eCe HegCes ³esLetve Peeues.
HegCes ³esLeerue HeÀi³eg&meve ceneefJeÐeeue³eeletve yeer. S. ®eer HeoJeer IesJetve 1929 ceO³es les Fiueb[uee iesues lesLes
Dee³e. meer. Sme. Hejer#esme leerve JesUe H e´³elve keÀ©vener l³eeb®³ee Jeeì³eeuee DeHe³eMe Deeues. J³eJemeeef³ekeÀ
DeefmLejlee ce{s&keÀjeb®³ee Jeeì³eeuee Deeueer nesleer. Yeejleele Hejleu³eeJej ce{s&keÀjebveer He$ekeÀeefjlesyejesyej®e
Fbie´peer®es DeO³eeHeve meg© kesÀues. lemes®e 1938 ceO³es DeekeÀ eMeJeeCeer®³ee veeskeÀjerle ©pet Peeues DeeefCe
l³eeb®³ee J³eJemeeef³ekeÀ peerJeveeleerue veJ³ee HeJee&uee meg©Jeele Peeueer. l³eeb®es Je emleJe cegbyeF& DeeefCe efouueer
³ee efþkeÀeCeer nesles.
ce{xkeÀj Je=Êeerves Debleceg&Ke DeeefCe Deyeesue nesles ceev eer nesles. l³eeb®³ee ceveele melele DeveskeÀ
He´keÀej®es leeCe Je ÜbÜs Demele. 1940 veblej l³eeb®³ee uesKeveeuee yenj Deeuee. ³ee keÀeUeleerue ce{xkeÀjeb®es
uesKeve efJeefJeOe He´keÀej®es efJeHetue DeeefCe keÀmeoej Deens l³eeb®³ee uesKeveele keÀefJelee, u eIegkeÀLee, keÀeobyejer,
meeefnl³emeceer#ee, keÀueeceerceebmee, mebieerleerkeÀe ³eeb®ee meceeJesMe neslee. cejeþer YeeYee`keÀener keÀefJelee' (1947), `DeeCeKeer keÀener keÀefJelee' (1951) ns mebie´n He´efme× Peeues. ³ee
mebie´neleerue keÀefJelee Hee efnu³eeJej ce{xkeÀjeb®eer He´efleYee efkeÀleer Þes<þ opee&®eer Je meeQo³e&He´sceer nesles ns efometve
³esles.
kesÀMeJemegleebveblej cejeþer keÀeJ³eeuee ke´ÀebleerkeÀejkeÀ JeUCe osC³ee®es keÀece ce{xkeÀjebveer kesÀues.
cejeþerle veJekeÀeJ³ee®ee He´Jeen ce{xkeÀjebveer ©{ kesÀuee. ce{xkeÀjeb®³ee keÀefJelesJej Fbie´peer keÀJeer Sefue³e ì,
ne@HeefkeÀyme, Dee@[sve, mHeW[j, HeeTb[ lemes®e cejeþerleerue legkeÀejece ,jeceoeme DeMee meble keÀJeeR®es
mebmkeÀej Peeuesues efometve ³esleele. ce{xkeÀjebveer DeeHeu³ee uesKeveeletve ke=Àef$ece YeeDeLe&mebHevve Lesì YeeefleLes veJes mebIeìve kesÀues.munotes.in

Page 25

25ce{xkeÀjebveer keÀefJelesyejesyej®e Dev³e uesKevener efJeHetue kesÀues je$eer®ee efoJeme (1942), leebye[er
ceeleer (1943), HeeCeer (1948) ³ee l³eeb®³ee keÀeobyeN³ee nesle. ³ee yejesyej®e ce{xkeÀjebveer Fbie´peer Je
cejeþer Yee4.3.1 `efkeÀleer lejer efoJemeele' :
kewÀ. yee. meer. ce{xkeÀj ns veJekeÀeJ³ee®es pevekeÀ. ce{xkeÀjeb®ee keÀJee rc n C e t v ec e e s þ s H e C e ec e e $ e
cegK³eleë SkeÀe JesieÈ³ee®e iees<ìerJej DeeOeejuesuee Deens. leer iees<ì cnCepes l³eeb®eer Jesovee, leer Jesovee leerJe´
Deens. efle®eer HeeUscegUs KeesueJej ©peuesueer Deens. ³ee®ee He´l³e³e l³eeb®³ee `efkeÀleer lejer efoJemeeb le' ³ee
keÀefJelesletve ³esle jenlees .
efkeÀleer lejer efoJemeeble
veener ®eeboC³eeble iesueeW;
efkeÀleer lejer efoJemeeble
veener veoeRle [gbyeueeW
keÀJeeruee efJeefJeOe iees<ìeR®eer Keble Deens. keÀejCe keÀJeer efkeÀl³eskeÀ efoJemeele je$eer®³ee ®eebo C³eele
efHeÀje³euee iesuee veener. keÀejCe Deepe®³ee ³ee efJepes®³ee PeiePeceieeìele ®eeboC³eele efHeÀjC³ee®eer cepee®e
jeefnueer veener. lemes®e ueneveHeCeer keÀJeer veoerle [gbyele neslee. Hejbleg Deelee [gbyeC³eemeejK³ee veo³ee®e
jeneru³ee veenerle. Dee wo³eesefiekeÀjCeecegUs veo³ee He´ot efcepee®e Gjueer veener. l³eecegUs keÀJeer®³ee cegKeeletve DeMee He´keÀejs Keble He´keÀì nesles. Heg{s keÀJeer cnCelese -
Kegu³ee ®eeboC³ee®eer Dee s{
Deens ceePeer ner petveer®e;
DeeefCe Jeenl³ee HeeC³ee®eer
MeerU DeesUKeer®eer leer®e.
HetJeea keÀJeer keÀOeer keÀeUer Kegu³ee ®eeboC³eele efHeÀjuee Deens. DeeefCe l³eeuee l³ee®eer Dees{ Deens.
KeUKeUCeeN³ee Jeenl³ee HeeC³ee®ee DeeJeepener l³eeuee DeesUKeer®ee®e Deens . Hejbleg Deelee OekeÀeOekeÀer®³ee
peerJeveele ³ee meieÈ³ee iees<ìer cnCepes HeÀkeÌle DeeþJeCeer®e jeefnu³ee Deensle. efJe%eevee®³ee Jee{l³ee
efnbmeemeeOeveWle DeeefCe ³eb$ee®³ee Deceeveg®e{sue legme[er veeleer yeveueer Deensle jespe YebkebÀHee®es OekeÌkesÀ yemele Deensle. ³eg×mebYeeJevee ogceogcele Deens.
MeJeeb®es ef{ieejs He [ues Deensle. keÀeefle&keÀe®es ieJneU Tvn Keeme Demeleeb cevee®³ee ef{u³ee keÀele[³eebletve
Deeleerue pegv ³ee peKecee Yeerleerves Guelee le.l e j e rD e M e eH e e f j e f m L e l e e r ceO³es meg×e Deecneuee meeQo³ee&®es oMe&ve
Ie[le DemeeJes nW Deece®es kesÀJe{s Yeei³e. keÀJeer ³eeyeeyele DeeMeeJeeoer Deens. l³ee¢<ìerves lees cnCelees -
kesÀJne lejer ®eeboC³eeble, Hegvne peeF& ve efveYe&³e;
ieebJekeÀeþ®³ee veoeRle, nesF&ve ceer peuece³e.
Hegvne kesÀJneblejer ®eeboC³eele efveYe&³e ceveeves peeF&ue Demee keÀJeer DeeMeeJeeoer Deens.
ieeJeekeÀ[®³ee veoerlener lees peuece³e nesF&ue DeMeer DeeMee keÀjlees Deens. HeCe l³ee®³ee ceveel e Yeerleer Deens.
keÀejCe ceeskeÀUe MJeeme I³ee³euee ³ee iepeyepeeìele ®eeboCes kegÀþs Deens. DeeefCe veoer®³ee HeeC³eele meeOeemunotes.in

Page 26

26Hee³e yeg[JeC³eemeejKeer efmLeleer veener. keÀejCe peueHe´ogDebieeJej keÀ eìe GYee jenlees.
Deepe Deblejeble Ye erleer, Kegu³ee ®eeboC³ee®eer Lees[er;
DeeefCe veoer®ee He´Jeen, DebieeJej keÀeìe keÀe {er
cnCetve keÀJeer mJeleë®es meceeOeeve keÀ©ve Ieslees. efvemeiee&leerue iees<ìerHes#ee ke=Àef$ece iee s<ìeRJej®e
meceeOeeve ceeve lees. l³eecegUs lees cnCelees yeje efoJee HeejJee HeeN³ee®ee. lemes®e veoer®³ee HeeC³eele [gbyeC³ee®eer
newme lees yeejerkeÀ ³esCeeN³ee veUe®eer Oeej [eskeÌ³eeJej Iesle $eÝ®ee cnCelees Deens.
yeje cnCetve ne FLes, efoJee HeejJee Hee³ee®ee;
yejer leesle³ee veUer®eer, MeerjeR Oeej, cegKeer $eÝ®ee.
keÀJeer yee. meer. ce{xkeÀj ns JeemleJeJeeoer keÀJeer Deensle. l³eebveer DeeHeu³ee keÀeJ³eeceO³es yeoueles
peie oeKeJetve efoues Deens. keÀener efþkeÀeCeer keÀJeer®es ceve mJeHveJele Deens. lej ueies®e keÀJeer Ye eveeJej
³esTve JeemleJe peieeMeer mecejme neslees. keÀejCe Deepe®³ee Deewo³eesefiekeÀjCee®³ee peie ele efvemeie& ueesHe
HeeJele ®eeueuee Deens. keÀOeer keÀeUer DevegYeJeuesueer efvemeiee&leer uemegKeb Deepe DeeHeu³eeuee efceUCeej veenerle
³ee®es Yeeve keÀJe eruee ³esles. Hejbleg l³ee®eyejesyej keÀJeer®es ceve DeeMeeJeeoer DeeefCe lesJe{s®e J³eekegÀUner nesles.
DeeefCe ner J³eekegÀUlee, mecee³eespeve, le[pees[ keÀJeer®³ee keÀeJ³eeletve Gceìleebvee efometve ³esles.
4.3.2 `efHebHeele cesues Deesu³ee Gbefoj' -
kewÀ. yee. meer. ce{xkeÀj ³eeb®eer `ieCeHeleJeeCeer efye[er efHeleebvee' DeeefCe `efHebHeele cesues Deesu³ee Gbefoj'
³ee oesve keÀefJelee ceeCemee®³ee peieC³eeleerue efvejeMelee oeKeJetve osleele. ceeCemee®³ee peerJeveele Deevebo
Gjle veener l³eeJesUer He ÀkeÌle Goeefmevelee ³esles. DeeefCe ³ee Goemeerve peerJevee®es JeCe&ve `efHebHeele cesues
Deesu³ee Gbefoj' ³ee meejK³ee keÀefJeles®eer efveefce&leer nesles.
Þeer.YeeT HeeO³es ³eeb®³ee cnCeC³eeHe´ceeCes keÀefJelesleerue Gbefojeb®eer He´eflecee veePeer
íUíeJeC³eeleerue kewÀo³eebkeÀjerlee Jee Hejueer DemeeJeer ce{xkeÀjebvee pece&ve He´®eej ef®e$eHeì `oer Fìve&ue p³et'
®eer ceeefnleer DemeeJeer. l³eecegUs kewÀoer cnCepes Gbefoj Demes ie=efnle Oejues lej keÀefJeles®³ee Heg{erue DeesUeR®es
Hegve&meboYeeakeÀjCe neles.
efHeHeeble cesues Deesu³ee Gbefoj;
ceevee He[u³ee, cegjieUu³eeefJeCe;
DeesþebJejleer Deesþ efceUeues;
ceevee He[u³ee, DeemekeÌleerefJeCe.
ieefjye efye®eejs efyeUeble peieues.
efHebHeele cesues G®ekeÀer osTve;
Deesues efHebHe cnCepes íUíeJeC³eele erue ie@me ®eWyeme& Demee DeLe& efveIeg MekeÀlees. ns efHebHe Deesues®e
keÀe? keÀejCe ie@me ®eWyeme&®³ee efYebleer Deeleerue Mee@Jeme&®³ee HeeC³eecegUs Deesuemej jenle Demeleerue.
ie@me®eWyejceO³es cesu³eeveblej kewÀo³eeb®³ee ceevee He[uesu³ee Demeleele Je l³ee ceevee meg×e cegjieUu³eeefMeJee³emunotes.in

Page 27

27He[u³ee Demeleele. l³ee kewÀo³eebveer leeW[ele efJeDemeleerue. l³eebvee l³eeb®³ee mJeleë®³ee cejCeeefJel³eecegUs cejlee bvee l³eeb®³e eceevee DeemekeÌleerefMeJee³e He[u³ee Demeleerue. ³ee kewÀo³eebvee iejerye efye®eejs Demes
cnìues Deens. keÀejCe ns p³et kewÀoer efvejHejeOe Deensle. kesÀJeU p³et DemeCes ne®e l³ee®ee DeHejeOe Deens.
efyeU ele peieues ³ee® ee DeLe& Ieeye©ve peieues. p³etb ®³ee Jemeenleermeg×e JesieÈ³ee nesl³ee. ie@me ®eWyejceO³es
efJe`efHebHeele cesues Deesu³ee Gbefoj ' ner keÀefJelee ³ecekeÀ¢<ì³ee DeefYeveJe Deens. FLes leNnsleNns®eer
³ecekeÀ j®evee kesÀueer Deens. FLes HeeoekegÀuekeÀ cee$eeJe=Êee®³ee De<ìceeef$ekeÀ oesve DeeJele&veebveer efme×
nesCeeN³ee ®ejCee®³ee DeKesjerme ³ecekeÀ j®evee DeHesef#ele Demeles. HeCe ³ ee keÀefJelesle cee$e ³ecekeÀ ®ejCeebleer ue
ve ³eslee ®ejCeele kegÀþsner ³eslees.
Goe. cesues, Deesu³ee, DeesþebJejleer, Deesþ efceUeues, efye®eejs osTve IesTve lemes®e Deesu³ee,
He[u³ee cegjieÈ³eeefJeCe, He[u³ee IeeN³ee. DeMee He´keÀejs ³ecekeÀeSsJepeer G®®e ejCemeec³e Demeuesu³ee
JeCe&Je=Êeerletve Je He´emeeletve lees®e yeebefOeJeHeCee FLes meeOeuee iesuee Deens.
yee. meer. ce{xkeÀje®³ee keÀefJeles®eer J³eekeÀjCe¢<ì³ee mece er#ee keÀjleebvee l³eeceO³es efJeefJeOe He´³eseie
kesÀuesues efometve ³esleele. Goe. ³ee®e keÀefJelesle keÀ[Jes Deens HeCe les JesieÈ³ee Oeleea®es, JesieÈ³ee ceeb[Ceer®es
Deens. les ®eej DeesUeR®es Yeemeles HeCe l³ee®eer ¢M³e ceeb[Ceer DeeMe³eevegmeejer kesÀueer Deens. DeMeer
DeeMe³eevegmeejer, DeJekeÀeMe³egkeÌle efJeYeeieCeer ce{xkeÀ j keÀjleele. ³ee yeoueeKesjerpe ce{xkeÀjebveer DeeMe³ee®³ee
He´YeeJeer mebke´ÀceCeemeeþer keÀener DeefYeveJe yeoue DeeHeu³ee keÀefJelesle kesÀues.
4.3.3`mekeÀeUer Gþesveer ~ ®ene -keÀe@HeÀer I³eeJeer' :
yee. meer. ce{xkeÀjebveer ³ee keÀefJelesceO³es ceeve Jeer Dee³eg<³e ³eb$e³egieele #egê keÀmeHeìemeceeve keÀmes
yeveues Deens ³ee®es ef®e$e jsKeeìues Deens. cegbyeF&leerue ³eb$emebmke=ÀleerceOeerue ®eekeÀjceeveer ceO³eceJeiee r&³e
ceeCemeeb®eer ke´ÀebleerMet v³e owvebefoveer ³ee keÀefJelesle ce{xkeÀj ef®eef$ele keÀjlee. cegbyeF&®³ee veeskeÀjoej Jeiee&®eer
HeesìeHeeC³eemeeþer mekeÀeUHeemetve OeeJeHeU meg© Demeles OeeJeHeU keÀ©ve®e l³eebvee ueeskeÀue®³ee ieoeale
efMejeJes ueeieles. l³eeJej keÀJeer ce{xkeÀj efueefnleele,
mekeÀeUer Gþesve er~® e n e -keÀe@HeÀer I³eeJe er.
leMeer®e ieeþeJeer ~ Jeerpeiee[er~~
efoJemeYej keÀecee®³ee efþkeÀeCeer DeeHeu³ee meensyee®eer nepeer nepeer (`ntpej' cnCetve) keÀje³e®eer
DeMee®e ogHeejer Yeespeve efceUeues keÀer ,peerJeve®e meeLe&keÀer ueeieu³ee®ee DevegYeJe IesTve DeLekeÀ keÀ<ì
keÀjeJesle DeeefCe mee³ebkeÀeUer keÀece keÀ©ve ef®eHee[ Peeuesues Mejerj Je cesuesue bceve IesTve Dees{le -leeCele
Iejer ³ee³e®es ner ceO³eceJeieea³e ceeCemee®eer jespe®eer owvebefoveer ³ee keÀefJelesletve J³ekeÌle Peeueer Deens.
mee³ebkeÀeUer Iejer Hejleu³ eeJej efoJemeYej uee®eej peieC³ee®ee mebleeHe DeeHeu³ee HeesjeyeeUebJej
keÀe{uee peelees. l³ee®e yejesyej Iejer JeeoefJeJeeo ele DeeHeueer YetkeÀ oeyetve meieUs keÀener meesmeeJes DeeefCe
menve keÀjeJes ueeieles n³ee®es JeCe&ve keÀefJeles®³ee eflemeN³ee keÀ [J³eele Deeues Deens.munotes.in

Page 28

28je$eer veefMeyeeJej nJeeuee þsJetve, nsJesoeJes efJeme©ve ceO³eceJeieea³e PeesHeer peelees HeCe l³eeuee PeesHe
³esle veener ³ee®eer keÀejCeceer ceebmeekeÀJeer keÀjlee bvee ®eJeL³ee keÀ[J³eele efueefnlees.
efveês®³ee KeesHeìer ~ keÀe Upeer®eer efyeUs;
nesCeej JeeìesUW ~ nesF&ue les ~~
ceO³eceJeieea³eeb®es peerJeve keÀeUpeer efJebJe®evesves Yejuesues Demeu³eeves l³eebvee veerì PeesHener ueeiele
veener. cnCetve JeeìesUs nesC³ee®es ìUle veener Demesner keÀJeer ³ee keÀ[J³eele met®elees.
keÀefJeles®³ee Hee®eJ³ee keÀ[J³eeceO³es efJe[ermeejK³ee #egê J³emeveele mJeleëDeefueHleHeCes yeg[Jetve
ìeketÀve efJe[er efHeC³eeleerue ce³ee&efole megKe DeeHeues mJeleë®es Deens Demes lees ceevelees. Demes ns ceO³eceJeieea³e
ceeCemee®es peerJeveJ³ebieef® e$e keÀJeer jsKeeìlees.
DeKesj®³ee keÀ[J³eeceO³es IeeF&ieoea®³ee efpeC³ee peieC³eecegUs ³eb$eefve³ebef$ele mee®esye×lee ceeveJeer
peerJeveele Deeu³eecegUs `Deecner He´sle©Heer peceoiveer' Deenesle Demee GHeneme J³ekeÌle Peeuee Deens.
Meyo, MeyoyebOe, keÀ[Jeer, efJejeceef®evns ³eeceOetve DeLee&®es Deo=M³e Jeue ³ekeÀJeer ef®eef$ele keÀjlees.
lemes®e ³ee keÀefJelesletve efove®eke´À DeeefCe peerJeve®eke´Àeleerue peerJeve®eke´À DeeefCe ceeveJee®eer DeJemLee
DeOeesjsefKele kesÀueer Deens.
4.3.4 Depetve ³esl ees Jeeme HegÀueebvee -
keÀJeer yee. meer. ce{xkeÀj ns veJekeÀeJ³ee®es pevekeÀ Deensle. l³eeb®es keÀeJ³e ns JeemleJeJeeoer Deens.
mJeeleb$³eHe´eHleer Peeueer lejerner ceveg<³eeuee l³ee®ee GHeYeesie Ieslee ³eslees®e Demes veener. pejer DeveskeÀ
yeeyeleerle DeeMeeJeeo efomele Demeuee lejer HeefjefmLeleerceO³es HeÀejmee HeÀjkeÀ He[uesuee veener keÀJeer cnCelees -
Depetve ³eslees Jeeme HegÀueebvee, Depetve ceeleer ueeue ®ecekeÀles;
Kegjì³ee yegbO³eeJejer ®e{tve, Depetve yekeÀjer Heeuee Keeles
Demes keÀener H eeefnu³eeJej ce{xkeÀjeb®³ee efvejeMeJeeoeble Hegvne SkeÀoe DeeMeeletve Oe© ueeielees.
`efMeefLeue ceveeefleue keÀefLeue' meesves JneJes DeeefCe l³ee meesv³eeves cegueKee®es efceefveì GpeUtve veeJes cnCetve®e
megbojuesuee pe[les®ee efkeÀjerì osTve Oee[ues D eens DeMeer ce{xkeÀjeb®eer Þe×e Deens. Depetve HegÀueebvee Jeeme
³esle Deens. ceeleer ueeue ®ecekeÀles Deens. meieUerkeÀ[s KegjìuesHeCe Deens. l³ee KegjìuesHeCeeJej®e DeeHeueer
GHeefpeefJekeÀe ®eeueg Deens. keÀJeer Heg{s cnCelese -
DemceeveeJej YeieJee jb ie, DeeefCe veeieJeW meceesj Heesì;
Depetve [guekeÌ³ee Iesle ceespeles, n³ee oesnebefleue Deblej {esj.
Deelee DeeHeueer kegÀþs Heneì nesle Deens. cnCepes®e mJe eleb$³e efceUeues Deens. Hejbleg lejerner
DeeHeues oeefjê³e mebHeues veener. veeieJ³ee Heesjeb® ³ee ©HekeÀe®³ee oeefjê³ee®es oMe&ve ce{s&keÀj Ie[Jeleele.
Hejbleg oesIeebceOeuee HeÀjkeÀ DeeHeu³eeuee mecepele veener .SJe{er DeeHeueer ceves iegje bmeejKeer Peeueer Deensle
Heg{s keÀJeer cnCelees -munotes.in

Page 29

29YetkebÀHee®ee FkeÀ[s OekeÌkeÀe, HeueerkeÀ[s Deved ³eg× -veieejs;
®engbkeÀ[s Deved SkeÀ®e efieuuee, petv³ee MeJeebJej veJes efveKeejs.
ceeCemeeves peiee³e®es lejer keÀmes SkeÀerkeÀ[s YegkebÀHeeves meJe&®e G×Jemle nesle Deens. lej
ogmejerkeÀ[s ³eg×e®es [eWye GmeUues Deensle. meJe& yeepetbveer Devee®eej, DeveeieeWo erHeCee Deens. DeeOeer®e
ceeCemes cesuesueer Deensle DeeefCe l³ee®³eeJej Depetve®e ³eg×e®es, YegkebÀHee®es efveKeejs PesueeJes ueeieleele. DeMee
mebJesoveMe erue Je=Êeerves keÀJeer JeemleJe Hee fjefmLeleer®es oMe&ve Ie[efJeleebvee efomelees.
HeÀÊejebleuee o sJe Heenlees.
kegÀþs peneueer ceePeer HeÀÊes;
ceeCegme cnCelees ef®ejblevee®es,
ceveeble ceeP³ee Demmeue efkeÀÊes.
HejcesMJej oie[e®ee Deens. lees ns meJe& Heenle Deens. ns Ie[efJeuesues l³ee®es®e Deens. keÀesCee®eer
mejMeer Peeueer ns v³eeneUlees Deens . ceeCemeeves DeeHeu³ee ceveele keÀe³ece jeKeuesu³ee DeMee®e iees<ìer
ef®ejbleve cnCepes ®eeueg jenCeej Deensle.
®e{sue legmeæ[er les{eR veeleer
efveMJejleWlener ef®ejkeÀe veKeje;
efMepeu³ee ceemeebceOetve keÀesCeer
mJeie& ngbielees yeguebo ieefnje
ceeCemee ceeCe meebleerue legme[sHeCee, veel³eebceOeerue les{ DeMeer ner HeefjefmLeleer Deens DeeHeuee
MesJeì Deens ns ceeefnle Deens HeCe l³eeceO³es veKeje Deens. pes Deelee jeef nues®e veener l³eele®e lees mJeleë®es
ceesþHeCe cnCepes mJeie& Heenlees.
meìerkeÀ ceeveJeles®eer efìHeCeer, Hegvne Jee®eueer DeLe& lees®e leefj;
DeeYeeUe®³ee Heu³ee[ mHebove, efìHejer l³ee®eer n³ee ce[keÌ³eeJe jer
keÀeU yeoueuee lejer ceeveJeeceO³es yeoue nesle veener DeLe& lees®e efveIelees. ceeCemeeleerue mHebove ns
DeeYeeUe®³ee He ueerkeÀ[s Deens. efìHejer l³ee®eer n³ee ce[keÌ³eebJejer cnCepes®e [eskeÌ³eele keÀener®e efMejle
veener.
peietve Lees[s DeKesj cejCes,
GIe[PeeHe ner [esÈ³eeb®eer®e
DebOeejebletve j[ej®ee,
efkeÀjCe ®eeueuee me lele Heg{s®e.
pes keÀener peieCes Deens ns efk eÀ[³eecegi³eebmeejKes DeeefCe l³eele®e cejCe Deens. He´keÀeMe ne veener®e
Deens. peerJeve ns DebOeejce³e Deens. pees keÀener efkeÀjCe Deens lees efoMeeYegue me lele Heg{s ®eeueuee Deens
l³eeb®³eeHe³e&le Heesn®ele e³esle veener.munotes.in

Page 30

30keÀeefle&keÀebleues ieJneU T ve
pejer cevee®eer DeMee efjleerves
HeÀe[gefve yeIeles efo ueer keÀele[er
peKece Deeleueer pegv³ee Ye erleerves;
pemes keÀeefle&keÀeleues ieJneU Tve Jej Jej ®eebieues Jeeìues lejer MesJeìer ceveeceO³es keÀe³ece®e
Yeerleer Demeles keÀejCe veblej les®e DeeHe u³ee keÀele[er®eer ueener -ueener keÀjles. keÀejCe ceeCemee ceeCemeeleerue
YesoeYeso peeT MekeÀle veener l³ee®e l³ee®e pegv³ee peKeceeb®ee He´l³e³e ³esle jenlees. Heg{s keÀJeer cnCelees -
lejerner ³eslees Jeeme HegÀueebvee,
lejerner ceeleer ueeue ®ecekeÀl es,
Kegjì³ee yegbO³eeJejer ®e{tve,
lejerner yekeÀjer Heeuee Keeles;
SJe{s Demetvener DeeHeCe l³eele®e meceeOeeve ceevelees. Jeeme HegÀueebvee ³eslees®e Deens. ceeleer ueeue
®ecekeÀles Deens DeeefCe Kegjì bkeÀe peerJeve Demesvee l³ee®³eeJej®e ceeCemeb Dee Heueer GHeefpeefJekeÀe keÀjle
Deensle.
DemceeveeJej YeieJee jbie
DeeefCe veeieJeW meceesj Heesj
lejerefn [guekeÌ³ee Iesle ceespeleW,
n³ee oseneWefleue Deblej þesj!
’Denes yele cenoei³eb og<ì J³eJeefmelee Je³ece “ -
4.4ye)keÀJeer cebiesMe Hee[ieeJekeÀj ³eeb®ee Heefj®e³e
keÀJeer cebiesMe Hee[ieeJekeÀj ³eeb®ee pevce 10 cee®e& 1929 jespeer keÀeskeÀCeeleerue JeWieguee& ³esLes
Peeuee. cejeþer Je mebmke=Àle efJemeeefnl³e efveef ce&leer ns l³eeb®es keÀe³e&#es$e þjues. l³eebveer keÀener keÀeU cegbyeF& ³esLeerue ©F&³ee ceneefJeÐeeue³eele
cejeþer Yeenesles. Heg{s DeekeÀeMeJeeCe er keWÀêele efvecee&lee cnCetvener l³eeveer keÀece Heeefnues. ³egvee³eìs[ mìsìdme FvHeÀcexMeve
meefJn&me, cegbyeF& ³ee DecesefjkeÀe ceeefnleer keWÀêele cejeþer efJeYeeiee®es He´cegKe mebHeeokeÀ cnCetve les keÀe³e&jle
nesles.
meeefnl³e #es$eeleerue l³eeb® ³ee keÀe³ee&®ee ieewjJe neslee bvee l³eebvee efJeefJeOe HegjmkeÀejebveer mevceeveerle
keÀjC³eele Deeues. ³eeceO³es ceneje<ì^Yet³esLes Peeuesu³ee `cejeþer yeeuekegÀceej meeefnl³e meb cesuevee®es 2010 meeueer l³ebeveer DeO³e#eHeo YegDeens.' lemes®e efJeMJe meeefnl³e mebcesuevee®es 2010 meeueer les DeO³e#e nesles. 2013 meeueer l³ebevee
`HeodceYegl³eebvee He´eHle Peeuee.munotes.in

Page 31

31`Oeejeve=l³e' (1950), `efpeHmeer' (1953) ns l³eeb®es DeejbYeer®es ieepeuesues keÀeJ³emebie´n
Deensle. l³eeveblej l³eeb®eer DeveskeÀ keÀeJ³emebie´n ueefuele uesKevemebie´n DeMe erHegmlekesÀ He´keÀeefMele Peeueer.
l³eeceO³es He´ecegK³eeves íes jer (1957), Meefce &<þe (1960), GlmeJe (1962), Jee$eefìkeÀe (1963),
YeesueeveeLe (1964), ceerje (1965), efJeog(1978), ie Peue (1981), YeìkesÀ He#eer (1984), legPes ieerle ieeC³eemeeþer (1989), yeesueieeCeer
(1990), GoemeyeesOe (1994), ef$eJesCeer (1995), keÀyeerj (1997), cees© (1999), jeOee
(2000), Deevebo$eÝlet (2004), metj Deevebo Ieve (2005), cegKeJeìs (2006), efiejkeÀer
(2008), DeKesj®eer Jener (2013), ³ee keÀefJelee mebie´nele l³eeb®³ee ke ÀefJelee Deensle. ³eeyejesyej®e
l³eeb®es ®eeboesceecee (1992), megìdìer SkesÀ megìdìer (1992), Jes[b keÀeskeÀ© (1992), Deelee KesU
vee®ee (1992), Demes yeeueieerle mebie´n Deensle. efMeJee³e l³ebe®eer keÀener mebHeeoves, ueefuele uesKe mebie´n
Deensle. 19 50 les 2004 meeueeHe³e¥le l³ebeveer DeceeHe keÀeJ³euesKeve DeeefCe ueefueleuesKeve kesÀuesues
efometve ³esles.
cebiesMe Hee[ieeJekeÀjeb®³ee keÀefJelesJej keÀJeer kegÀmetceeie´pe, yee. Ye. yeesjkeÀj, Yee. je. leebyes ³ee®ee
He´YeeJe Demeues efometve ³esle es. lemes®e Fbie´peer keÀJeer Je[&mJeLe&®³eener keÀefJeleeb®ee He´YeeJe l³eeb®³ee
keÀeJ³euesKeveele Dee{Utve ³eslees. Hee[ieeJekeÀjeb®eer keÀefJelee ner efyeMegodOe He´scekeÀefJelee Deens He´sce peeCeerJes®³ee
efJeefJeOe íìe l³eeleerue nUgJeej YeeJee®es oM e&ve nesles He´scepeeCeerJesyejesyej®e efvemeiee& ®esm e e Q o ³ e & osKeerue
l³eeb®³ee keÀefJelesletve DeefJe³esleele. ner efvemeie&ef®e$es jsKeeìleebvee Meyoeb®eer m eeQo³e&HetCe& iegbHeÀCe efometve ³esles. peerJeveeleerue veeveeefJeOe
DevegYeJeebvee melele meeceesjs peeleebvee l³eeb®eer keÀefJelee efomeles. keÀOeer ceO³eceJeieea³eeb®³ee mebJesovee ceeb[les.
lej meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, Oeeefce&keÀ J³ebie GHenemeelc ekeÀ He×leerves ceeb[les. iePeue, ies³elee, YeeJe
keÀefJelescegUs Hee[ieeJekeÀjebvee DeefOekeÀ uee skeÀefHe´³elee efceUeuesueer Deens.
4.4.1 He´sce cnCepes He´sce Demeleb :
keÀJeer cebiesMe Hee[ieeJekeÀj ³eeb®³ee `yeesueieeCeer' keÀeJ³emebie´neleerue ner He´scekeÀefJelee He´sceYeeJeveeb®³ee
efJeefJeOe íìeb®es oMe&ve Ie[efJeles. He´sce ner peMeer nUgJeej, veepetkeÀ peeCeerJe Deens leMeer leer iebYeerj YeeJener
IesJetve ³esles. mebyebOe ceve J³eeHetve ìekeÀCeejer leekeÀo He´sceele Deens. He´sceele JeeìCeejer ngjngj l³eeleerue
DevegYeJe, ns YeeJemeeQo³e& keÀefJelesletve ³esles. He´sceekeÀ[s ©#eHeCes HeenCeeN³ee®eener mecee®eej ner keÀefJelee ³esles.
He´sceYeeJevee ner meJe&J³eeHeer Deens. meJee¥®ee®e DevegYeJe ³eele meejKee Deens cnCetve l³eele DeeHeCe
keÀen er HeÀjkeÀ keÀ© MekeÀle veener. cnCetve®e keÀJeer cnCelees.
’He´sce cnCepes He´sce Demeleb.
legce®eb DeeefCe Deece®eb Deieoer mesce Demeleb“
keÀJeer efJeefJeOe YeeSkeÀ®e Deens Demes meebielees. cejeþerle FMM³e cnCetve He´sce keÀjlee ³esleb. lej Gog&le l³eeuee FMkeÀ cnìues
peeles. Fbie´peerle ueJn cnìues lejer He´sce®e J³ekeÌle nesles. He´sce J³ekeÌle keÀjC³eeuee YeekeÀener SkeÀ yebOeve vemeles c nCetve keÀceer cnCelees,
J³eekeÀjCeele ®egkeÀueele lejer
He´sce keÀjlee ³esleb,munotes.in

Page 32

32Je³ee®³ee meesUe Jeueeieles. ceve mJeHveeb®³ee efnboesÈ³eebJej Pegueg ueeieles. DeMeeJes Uer efkeÀleerner mebkeÀìs Deeueer lejerner l³ee®eer
HeJee& vemeles. He´scee leHeÀej ceesþer leekeÀo Demeles Demes keÀJeer meebielees,
’meseUe JeDebieele HegÀueb HegÀuet ueeieleele.
peeiesHeCeer mJeHveeb®es
PeesHeeUs PegUt ueeieleele!“
GOeeCeuesu³ee ueeìebJej yesYeeve nesJetve mJewjHeCes peeC³ee®eer le³eejer l³eeJesUer Demeles. DeMeeJesUer
DeeHeu³eeuee yeg[C³ee®eerner Yeerleer l³eeJesUer Jeeìle veener keÀJeer cnCelees,
’yeg[uees Demelees lejer meg×e ®eeueueb Demeles,
He´sceeves Deueieo Jej keÀe{ueb Demeleb“
keÀOeer keÀOeer He´sce YeeJevesuee ve ceeveCeejer ceeCemes ³ee peieele DeeHeu³eeuee Yesìleele, ’ He´sce
YeeJevee ns meejs mleesce Deens Keesìb Deens“ Demesner les cnCeleerue. Deecner keÀOeer yee³ekeÀesuee efHeÀje³euee vesueb
veener, He´sceyeerce kesÀue veener. lejer Deecneuee Hee®e cegueb Peeueer, Deece®eb keÀener De[ueb veener, Demes les
meebieleele Hejbleg He´sceeefMeJee³e peieCes efvejLe&keÀ Deens. He´sceeefMeJee³e Dee³eg<³eeuee keÀener®e DeLe& veener. ns He´sce
J³ekeÌle keÀje³euee HeÀej ceesþs efoJ³e keÀjeJes ueeiele veener. Deieoer íesì³ee -íesì³ee yeeyeeR letvener J³ekeÌle
neslee ³esleb.
efle®³ee meesyele HeeJemeele keÀOeer
efYepeuee Demeeue pees[erves~
SkeÀ ®ee@keÀuesì DeOe& DeOe&
Keeuueb Demeeue iees[erves~
DeeHeu³ee efHe´³e m eKeer meesyele HeeJemeeble efYepeCes, SkeÀ®e ®ee@keÀuesì KeeCes, Yej Gvnele
efle®³eemeesyele YeìkeÀCes, ns meJe& DevegYeJe cnCepes peerJeve mece=× keÀjC³eemeejKes Dee ns Demes keÀJeer cnCelees.
Hes´ce J³ekeÌle keÀjlee bvee oesve DeesUer®eer ef®eÇer efuengven er keÀjlee ³esles DeeefCe IeÆ efceþer®³ee ceeO³eceeletvener
keÀjlee ³esles.
’oesve DeesUer®eer ef®eÇer meg×e He´sce Demeleb,
IeÆ IeÆ efceþermeg×e He´sce Demeleb,
He´sce cnCepes He´sce cnCepes He´sce Demeleb!“
keÀJeer cnCelese, He´sceele ªmeCes Demeles, [esÈ³eebveer®e nmeCes Demeles, Yeeb[Ce Demeles lemes®e
®eeboC³ee®eerner yejmeele Demeles. peieele keÀesþsner iesuee lejer ne DevegYeJe meejKee®e DemeCeej Deens ³eele
yeoue nesCeej veener. keÀejCe He´sceYeeJe ne meieUerkeÀ[s meejKee®e Demelese. Demes keÀJee r ³ee keÀefJelesletve
meebielees Deens.
4.4.2 `efoJeme legPes ns HegÀuee³e®es' -
cebiesMe Hee[ieeJekeÀjebveer YeeJekeÀefJelee ne keÀeJ³eHe´keÀej meceLe&HeCes neleeUuee. ³ee keÀefJelesle
`efoJeme legPes ns HegÀuee³e®es' ner YeeJekeÀefJelee cenÊJee®eer þju eer Deens. lee©C³eele vegkeÀlee®e He´JesMe
kesÀuesu³ee ³egJeleer®es YeeJeefJeMJe Gueie[Ceejer ner keÀefJelee Deens.munotes.in

Page 33

33lee©C³eele pesJne SKeeoer le©Ceer He´JesMe keÀjles efle®es ceve ®eb®eue Demeles, DeeHeu³ee YeeJeer
Dee³eg<³ee®eer mJeHves jbieefJeC³eele le s jceuesues Demeles. DeeefCe mJeHveeb®³ee efnboesÈ³eeJej®e les Peguele Demeles.
keÀJeer cnCelees,
efoJeme legPes ns HegÀuee³e®es
PeesHeeÈ³eeJee®etve Peguee³e®es
mJeHveele iegbiele peeCes
Jeeìsle Yesìles ieeCes
ieeC³eele Ëo³e Pegje³e®es
³ee efoJemeele me lele efvejefvejeUer mJeHves HeenC³eele leer jceceeCe Demeles. ieeCeerner iegCeiegCeele
Demeles. DeeHeu³ee mJeHveeleerue jepekegÀceejeuee YesìC³eemeeþer ceveesceve Pegjle Demeles. mJeHveele keÀOeer
ieieCeeuee ieJemeCeer Ieeueles lej ®eeboC³ee je$eerle cevec egjeo YeìketÀve YeeJeer Dee³eg<³ee®es Fceues j®ele
DeeCeeYeekeÀener leer Iesles. efle®es ceve DeefleMe³e nUJes Peeuesue sDemeles. vegmel³ee mHeMee&vesner leer LejLejles.
leejebvee megjeb®eener Yeej JneJee, HegÀueeb®³ee JePeeuesueer Demeles. keÀJeer cnCelese -
Yejejs keÀesJeUer leej
meesmesvee megjeb®ee Yeej
HegÀueebveer peKeceer keÀje³e®es
DeMee ³ee YeeJeefJeJnue DeJemLesle DeeHeu³ee mJeHveeleerue jepekegÀceeje®ee DeeOeej nJee Demelees.
keÀJeer cnCelees , let [esUsefceì mJeHveele leguee jepekegÀceeje®es Iej efomesue, l³ee®³eepeJeU leg Leebye legPes
oesuee³eceeve Peeuesues ceve efleLes®e Meeble nesF&ue legP³ee cevee®eer Peeuesueer ner mebYe´ceeJ³emLee legP³ee
jepekegÀceeje®³ee Yesìerves®e me bHesue
keÀJeer cnCelees,
`ceeP³ee ³ee Ieje®³eeHeeMeer
Leebye let ie[s pejeMeer
HeeHeC³ee efceìtve Yeguee³e®es'
4.4.3 `ceer HegÀue le=Ceebleer ueFJeues...' -
keÀJeer cebiesMe Hee[ieeJekeÀj ³eeb®³ee DeveskeÀ keÀefJelee ³ee efvemeie&keÀefJelee Deensle. ³e e keÀefJeleeb®³ee
ceeO³eceeletve les menpeiel³ee efvemeiee&le jbietve iesuesues efomeleele. efvemeiee&®³ee yeouel³ee ©Hee®es efveefj#eCe
keÀ©ve l³eeleerue jbieeb®³ee, ©Heeb®³ee, iebOeeb®³ee, íe³eeHe´keÀeMee®³ee, meg#ce neue®eeueeR®³ee efJeefJeOe
íìebleerue meeQo³e& efìHetve l³eebveer les DeeHeu³ee keÀefJeleebceO³es ceeb[ues Deens. efvemeiee&Meer les menpe mebJeeo
meeOeleele.
`efpeHmeer' ³ee keÀeJ³emebie´neleerue `ceer HegÀue le=bCeebleerue FJeues' ner keÀefJeleener DeMeer®e Deens. ³eele
SkeÀe jeveHegÀueev es meg³ee&uee meeo Ieeleueer Deens. ieJeleeceO³es GieefJeuesues ns íesìsmes jeveHegÀue Deens les
meg³ee&uee cnCeles,munotes.in

Page 34

34MekeÌleerves legefPe³ee efoHegveer
legpe keÀefjefleue meejs cegpejs
HeCe meebie keÀmes GceueeJeW
Deesþebefleue ieeCes nmejW?
legP³ee me eceL³ee&ves let one efoMee He´keÀeMeceeve keÀ©ve. GpeUJetve ìekeÀMeerue, legPeer De®eeì
MekeÌleer Heentve meejs efJeMJe oerHetve peeF&ue. meejs peie legP³eeHeg{s velecemlekeÀ nesleerue. cee$e legP³ee lespeeves
ceer keÀener He´YeeefJele nesCeej veener. ³ee Gueì Heneìs He[Ceejs oJeefyebot, ieJelee®es FJeuesmes Heeles ceuee
efpebkegÀve IesF&ue. PegUPegU JeenCeeje Jeeje ceeP³eeyejesyej jsMeceer, nUgJeej veeles pees[sue.
kegÀjJeeefUle ³esefleue cepeuee
ÞeeJeCeebleu³ee peueOeeje
meUmeUtve efYepeueer Heeves
ceue keÀefjefleue mepeue F Meeje
ÞeeJeCeeleerue efjcee fPece peueOeeje ceuee kegÀjJeeU leerue ³ee peueOeejebveer efYepeuesueer le=CeHeeleer
ceuee FMeeje keÀjleerue; Demes meebietve les jeveHegÀue meg³ee&uee cnCeles, ceePee FJeueemee peerJe legP³ee He´Kej
lespeeH eg{s l³ee®ee keÀe³e efveYeeJe ueeieCeej, ceePee jbie, iebOe ne legP³ee meeceL³ee&Heg{s efHeÀkeÀe Deens. ceer
legP³eele keÀmee keÀe³e efcemeUtve peeT, l³eeHes#ee
³esefMeue keÀe meebie Heneìs
efkeÀjCeeb®³ee ís[erle leeje
GOeefUle mJejebletve YeJeleer
nUg me esvesjer DeefYemeeje
leg Heneìs keÀesJeÈ³ee efkeÀjCee®ee efHemeeje HegÀueJetve ³esMeerue keÀe. ³ee meesvesjer efkeÀjCeebveer oMeefoMee
GpeUtve ìekeÀMeerue keÀe.
jeveHegÀue cnCeles OegkeÌ³eeletve ceuee MeesOele nesTve let ³es legPes lespe meeceL³e& efJe me©ve let ³es,
ceeP³eener vekeÀUle let ceuee HegÀueJe. ceer legP³eele meeceeJetve peeF&ue.
4.4.4 `je$eYej DeeHeCe ®eeuele Deenesle...' -
Dee³eg<³eele DeveskeÀ mebkeÀìs, DeeJneveebvee meeceesjs peeJes ueeieles. DeveskeÀoe DeMeer mebkeÀìeb®eer
ceeefuekeÀe DeeHeueer Hej er#ee Heenele Demeles. DeMeeJesUer Jele&ceeve YeefJe<³e DebOekeÀejce³e Jeeìg ueeielees. ³ee
meeN³ee keÀeUeuee keÀJeer cebiesMe Hee[ieeJekeÀj ³eebveer je$eer®eer GHecee efoueer Deens les cnCeleele, efkeÀleerner
Demeueer DebOeej Demeuee lejer ke sÀJne lejer Heneì nseCeej®e. lesJne DeeHeCe keÀesþs Demeg ns meebielee ³esCeej
veener. HeCe leesJej leg legP³ee Hee³eeleerue $eeCe keÀe³ece þsJe. je$eYej ®eeuetve kegÀþsner Hees n®euees lejer Heneì
nesCeej®e. leesHe³e¥le Oeerj Oej. keÀJeer cnCelees.
Heneì nesF&ue lesJne DeeHeCe keÀesþs Demeg?
Hee³eebleues $eeCe jengve þsJe
kegÀþsner Demeu ees lejerner Heneì nesCeej®e
let Oeerj Oej DeeHeCe Oeerj Oe©
je$eYej DeeHeCe ®eeuele Deenesle....munotes.in

Page 35

35keÀJeer cnCelees, je$eer®³ee DebOeejeuee let efYeT vekeÀesme, ceePee nele nelee Oej. Pee[eves
HeeKejeuee meebefieleuesueer SkeÀ iees<ì leguee meebielees. Pee[ HeeKejeuee cnCeles, DebOeej Deens, ³ee®ee DeLe&
He´keÀeMe veener. HeCe DebOeejeceeietve He´keÀeMe ³eslees®e. ceie DebOeej Gjle veener. ner iees<ì SskegÀve HeeKe©
efJeMJe emeeves PeesHeues, Go³ee Heneì nesCeej, He´keÀeMe ³esCeej, ³ee DeeMesJej ner®e DeeMee je$eYej
®eeueCeeN³eebveerner ceveele yeeUiee³euee nJeer. ner iees<ì l³eeb®³eemeeþer®e Deens. keÀJeer cnCelees -
Pee[ cnCeeues, DebOeej Demelees, cnCepes He´keÀeMe vemelee s
HeCe He´keÀeMe ³eslees®e DeeefCe ceie DebOeej Gjle veener
HeeKejeves iees<ì SskeÀueer DeeefCe les efJeMJemeeves PeesHeues
ner iees<ì HeÀkeÌle je$eYej ®eeueCeeN³eebmeeþer®e Deens.
keÀJeer cnCelee s,j e $ e e r ® ³ee keÀeUesKeele ®eeuele Demeleeb vee leer iees< ì legce®eer meesyele keÀjsue.
DeeefCe Pee[s HeeKejebMeer keÀOeer®e Keesìs yeesuele veenerle. keÀejCe l³eeves meebefieleuesu³ee iees<ìervegmeej,
ogmeN³ee efoJeMeer Heneì nesles DeeefCe Pee[eJej®eer HegÀues Gceueleele, peer HeeKejebvee Deevebo osTve peeleele .
je$eYej ®eeuele Demelee bvee DeeHeCe keÀesþsner Demeuees lejer Heneì nesCeej®e. l³eeJesUer DeeHeCe
vekeÌkeÀer peeies Demeg DeeefCe keÀesþsner Demeuees lejer He´keÀeMeele Demeg DeLee&le®e mebkeÀìeb®eer, DeeJnebvee®eer
ceeefuekeÀe mebHetve DeeHeu³ee DebOe ejce³e Dee³eg<³eele megKee®eer Heneì kesÀJnelejer GieJesue®e DeeefCe leer DeeHeues
peerJeve GpeUJetve ìekesÀue. l³eeJesUer HeeKejsner Deeveboer nesTve G [le Demeleerue, HegÀues Gceuetve l³eeb®ee
megJeeme Deemecebleele ojJeUle Demesue DeeefCe l³eener JesUer ceePee nele legP³ee neleele Demesue, pees
je$eer®³ee keÀeUesKeele DeLee&le mebkeÀì keÀeUele ceer Heg{s kesÀuesuee neslee. l³eeveblej meJe&$e He´keÀeMe Demesue,
cee$e l³eekeÀjlee je$eYej ®eeueeJes ueeieCeej Deens.
4.5 meceejesHe
keÀJeer yee. meer. ce{xk eÀj ns veJekeÀJeer Deensle. ce{xkeÀj Del³eble mebmkeÀej#ece Deensle. cee$e les
petv³ee keÀJeermeejKes YeeJeveWle Jeentve veele veenerle. veJekeÀJeer YeeJeveeHe´Oeeve vemetve efJe®eejHe´Oeeve Deens. lees
yeouel³ee HeefjefmLeleeruee HetCe& peeie©keÀ Demelees . efJe%eeve He´ieleeryejesyej PeHeeì³eeves HeeueìCeeN³ee
HeefjefmLeleerletve, veJekeÀJeeR®³ee efJe®eejeuee ®eeuevee DeeefCe YeeJevesuee ®eslevee efceUles. l³ee®e³ee ceWot DeeefCe
Ëo³e efHeUJeìtve keÀener SkeÀ efceÞeCe le³eej nesles. ie´eceesHeeO³es meebiel eele efkeÀ, ’YeeJeveelcekeÀ DeeefCe
Jew®eeefjkeÀlee ³eeb®³ee jemee³eefvekeÀ He´efke´À³esletve“ veJekeÀJeer®ee DeebleefjkeÀ DeeMe³e DeekeÀejlees.
ce{xkeÀj meeQo³ee&®es HejceYekeÌle nesles cnCetve®e Deepe®³ee peerJeveeble megboje®es kegÀ©He Peeuesues
Heentve l³eeb®³ee ceveeuee FlekeÀe efHeU yemeuee. l³ee®ee meeoHe[meeo l³eeb®³ee cevee®³ee yeen³eeY³evlejebletve
efveIelees.
keÀJeer cebiesMe Hee[ieeJekeÀj ³eebveer je$eYej DeeHeCe ®eeuele Deenesle ³ee keÀefJeles®³ee ceeO³eceeletve
SkeÀ He´keÀej®ee DeeMeeJeeo J³ekeÌle kesÀuesuee Deens. He´³elve keÀjCeeN³eebvee ³eMe ns ³esles®e DeMeer peeCeerJe
J³ekeÌle kesÀueer Deens.
munotes.in

Page 36

36IeìkeÀ -5
yeefnCeeyeeF& ®eewOejer, He¨ee ieesUs
IeìkeÀ j®evee :
5.1 De) keÀJeef³e$eer yeefnCeeyeeF& ®eewOejer ³eeb®ee Heefj®e³e
5.1.1 mebmeej
5.1.2 ceve
5.1.3 efnjerlee®eb osve Iesveb
5.1.4 ceevetme
5.2 ye) keÀJeef³e$eer He¨ee ieesUs ³eeb®ee He efj®e³e
5.2.1 Deecner kegÀueerveeb®³ee keÀv³ee
5.2.2 DeJeKeU ³es Heesjermeceeve
5.2.3 ceer FLeueer
5.2.4 DeeF&HeCee®eer Yeerleer
5.3 meceejesHe
5.1De) keÀJeef³e$eer yeefnCeeyeeF& ®eewOejer ³eeb®ee Heefj®e³e
efvemeie&keÀv³ee Keeveos Meeleu³ee Deeme eso ³ee ieeJe®³ee ceensjJeeMeerCe yeefnCeeyeeF&, MeslekeÀjer
kegÀìbgyeele pevceuesu³ee DeeefCe peerJeve J³eleerle kesÀuesu³ee yeefnCeeyeeF& ®eewOejer efvejHe s#e Hejbleg He´efleYee mebHevve
keÀJeef³e$eer nesl³ee. l³eeb®es keÀeJ³eefJeMJe MeslekeÀjer m$eer®e s efJeMJe Deens. l³ee®eyejesyej l³eeletve MeslekeÀjer
mebmke=Àleer®es ceeefce&keÀ ef®e$eCe nesles. ³ee keÀefJeef³e$eer®es mebJesove ceeleer, efvemeie&, He´eCeer $eÝlet, mebmeej,
meceepe, DeeefCe ceeveJeer mJeYeeJeeMeer efveieef[le Deens.
(ceve) ³ee keÀef Jelesletve keÀJeef³e$eer mepe&keÀ ef®ebleve J³ekeÌle keÀjles. Iej mebmeeje®eer keÀefJelee
l³eeb®³ee keÀeJ³eeletve ef®eef$ele nesles. yeefnCeeyeeF&®eer ieeCeer (1952) ceOeerue ³ee veJJeo Heeveeb®³ee ueneveMee
HegmlekeÀeletve MeslekeÀjer HesMee®³ee efvemeie &keÀv³es®es ceve peerJeveeleu³ee megKe ogëKee®eer DevegYetleer ef®eef$ele
keÀjles.
ie´eceerCe peerJeve mebmkeÀeje®³ee ceOetve ner keÀefJelee Deeu³eecegUs efle®³eele meeOesHeCee DeeefCe iees[Jee
Deeuesuee Deens. met#ce efvejer#eCeMekeÌleer, keÀuHekeÀlee , keÀLeelcelee, veeìîe, megKe ogëKeekeÀ[s mecelesves
HeenC³ee®es M eneCeHeCe, (peieC³eeleu³ee megKe o gëKeeletve DeeefCe mebkeÀìeletve efMekeÀuesues) GHepele
efJeveeso yegOoer (GHenemeeletve efvecee&Ce nesCeeje efJeveeso) ceeveJeer peerJeveeyeÎue®eer m eKeesue menevegYetleer ner
Je DeMeemeejKeer l³eeb®³ee keÀefJeles®eer þUkeÀ JewefMe<ìîes Deensle.munotes.in

Page 37

375.1.1 `mebmeej' :
Þeerceleer yeefnCeeyeeF& ®eewOejer ³eeb®³ee `yeefnCeeyeeF¥®eer ieeCeer' ³ee keÀeJ³emebie´neleerue `mebmeej' ner
keÀefJelee mebmeeje®es Je emleJe ef®e$e jsKeeìleebvee yeefnCeeyeeF¥®eer keÀeJ³ece³e o=<ìer efometve ³esles. mebmeej ner
iees<ì DeMeer Deens keÀer DeeOeer ®eìkesÀ meesmeeJesle ueeieleele. l³eeJesUer®e Heg{s Dee³eg<³eele megKee®es efoJeme
efomeleele. ns HeìJetve osC³eemeeþer yeefnC eeyeeF¥®eer keÀeJ³ece³elee keÀMeer HegÀuetve ³esles ns efomeles.
yeje mebmeej mebmeej
pemee leJee ®egun³eeJej
DeeOeer neleeuee ®eìkesÀ
lesJne efce³e les YeekeÀj
leJee leeHeuee DeeefCe YeekeÀjer ìekeÀlee bvee neleeuee ®eìkesÀ yemet ueeieues cnCepes mebmeej e®eer
jnm³es keÀeJ³e©Heeves yeefnCeeyeeF¥®³ee cegKeeJeeìs He´keÀì nesleele.
keÀje mebmeej mebmeej
Keesìe keÀOeer cnCet vener
jeTUe®³ee keÀ³emeeues
ueesìe keÀOeer cnCet vener
mebmeej keÀjleebvee l³eeceO³es veejepeer keÀOeer®e Demet ve³es. efkeÀleerner o t:Ke Peeues lejer l³eele
meceeOeeve ceeveCes iejpes®es Demeles. mebmeejeuee Keesìe keÀOeer®e cnCet ve³es. ³eemeeþer yeefnCeeyeeF& jeGUe®³ee
keÀUmee®eer GHecee osleele. pejer keÀUme ne ueesìîeemeejKee Yeemeuee lejer lees keÀUme®e Demelees.
Dejs, mebmeej me bmeej
Keerje ³esueeJej®ee lees[
SkeÀ leeW[e ceOeer keÀ[t
yeekeÀer DeJeIee ueeies iees[
efKejveer cnCepes efvebyees Ceer®³ee DeekeÀeje®es HeÀU. les meg ©Jeeleeruee keÀ[t Jeeìues lejer Heg{s
mebHetCe&HeCes iees[ Demeles. lemee®e mebmeejeceO³es SKeeoe keÀ[t DevegYeJe Deeuee cnCetve l³eeuee veekeÀe©
vekeÀe, lej lees MesJeì iees[®e keÀjlees.
Dejs, mebmeej mebmeej
vener j[veb kegÀ{veb
³es[îee. ie³ee leuee nej
cnvet vekeÀes js uees{veb
mebmeej ne keÀOeer® e j[le kegÀ{le keÀ© vekeÀe, meew Yeei³eJeleer®³ee uesC³eeu ee cnCepes®e ieÈ³eeleuee
cebieuemet$eeuee keÀOeer®e uees{Ceb (peveeJej kegÀþsner HeUt ve³es cnCetve l³ee®³ee ieÈ³eele yeebOeC³eele ³esCeejs
yeebyet efkebÀJee ueeketÀ[) cnCet vekeÀe. les meewYeei³ee®es He´eflekeÀ Demeles.
SskeÀe, mebmeej mebmeej
oesvner p eerJee®ee F®eej
oslees ogëKeeues neskeÀej
Deved megKeeues vekeÀejmunotes.in

Page 38

38mebmeej cnCepes oesvner efpeJeeb®ee efJe®eej Deens. l³eeceO³es keÀOeer keÀOeer ogëKe Heojer He[le
Demeles. lej keÀOeer megKeeuee vekeÀej osle Demelees. ³eeuee®e mebmeej Demes cnCeleele. me bmeejele megKe ns
menpe efceUle veener les Kejs lej ceeveC³eeJej Demeles ner keÀuHevee DeeHeu³ee keÀeJ³eeletve yeefnCeeyeeF&
ceeb[leevee efomeleele.
osKee, mebmeej mebmeej
oesvner peerJee®ee megOeej
keÀOeer veieo keÀOeer GOeej
megKe ogëKee®ee yesHeej
mebmeejele keÀOeer megKe Demeles lej keÀOeer ogëKe Demeles. keÀOeer les leelkeÀeU efceUles lej keÀOeer
GMeerje Demee ne mebmeeje®ee J³eeHeej Deens.
Dejs, mebmeej mebmeej
Demee ceesþe peeotieej
ceeP³ee peerJee®ee ceblej
l³ee®³eeJejleer ceoej
mebmeej ne ceesþe peeotieej Deens. l³eeceO³es keÀe³e nesF&ue DeeefCe keÀe³e veener? MesJeìer
peerJevee®ee pees ceb$e Deens, l³ee®³eeJej efJeMJeeme þsJetve lees nekeÀeJee ueeielees. keÀefJeef³e$eer yeefnCeeyeeF&
®eewOejer ³eebveer mebmeejeceOeerue ®e{ -Gleej efJeefJeO e GHecee osTve oeKeJetve efoues Deensle. mebmeej ne
keÀOeerner meesHee, mejU Demee vemelees. l³eeuee keÀ<ì lej Demeleele®e HeCe l³ee®eyejesyej megKe ns ceeveeJes
ueeieles. l³eeuee®e mebmeej Demes cnCeleele.
³ee keÀuHevee DeeOegefvekeÀ Hebef[leebvee efm leefcele keÀ©ve ìekeÀerue DeMee Deensle. peie ns efceL³ee
Deens DeeefCe mebmeej cnCepes cee³ee Deens ¿ee efJejkeÌleer®³ee leÊJe%eeveeves ceneje<ì^eleu³ee ieesjieefjyeeb®es
HeÀej vegkeÀmeeve Peeues Deens. ¿ee De[eCeer MeslekeÀjer keÀefJeef³e$eerves `mebmee j' ³ee keÀefJelesle HeÀej®e megboj
Deved meeceL³e&Jeeve mebosMe efouee Deens. `mebmeejeuee keÀOeer Keesìe cnCet ve³es.' osJeUe®³ee keÀUmeeuee keÀe
ketÀCeer ueesìe cnCeles? mebmeej cnCepes keÀener vegmeles j[Ces Deved kegÀ{Ces veener. ieÈ³eeleu³ee nejeuee kegÀCeer
keÀe uees{Ces cnCeles? mebmeej ne efKej keÀekeÀ[ermeejKee Deens. `Jej leeW[euee leer keÀ[t Demeles HeCe
yeekeÀer®eer meejer iees[®e ueeieles.'
³eeefJeefkebÀJee keÀJeerves mebmeeje®es DeMee jmeeU Meyoele meebefieleues Deens? ceeveJeer peerJeveeceO³es Meg× He´sce Deens,
mJeeLe& veener. peerJeve ns `Ëo³ee®es osCes IesCes' ne yeefnCeeyeeF¥®ee ogmeje lespemJeer mebosMe Deens. cegK³e
cnCepes `Dejs mebm eej mebmeej' ³ee keÀefJelesuee `HeÀeUkesÀ HegjmkeÀej 'ueeYeuee Deens.
5.1.2 `ceve' :
keÀefJeef³e$eer Þeerceleer yeefnCeeyeeF& ®eewOejer ³eebveer `ceve' ³ee keÀefJelesletve ceeveJeer cevee®³ee mewjYewj
Jele&veeJej vescekesÀHeCeeves yeesì þsJeues Deensle . He´e. kesÀ. De$es ³eebveer ³eeefJecenekeÀJeer Peeuee lejer lees ¿eeHes#ee DeefOekeÀ keÀe³e DeeCeKeer yeesuet MekeÀlees? meceLee&veer `cevee' Jej
MueeskeÀeb®ee SJe{e [eWiej j®etve þsJeuee Deens. HeCe -munotes.in

Page 39

39ceve Je{e³ eJe{e³e
GY³ee HeerkeÀeleueb {esj
efkeÀleer nekeÀuee nekeÀuee
efHeÀjer ³esleb efHekeÀebJej
ceve ns Dees{eU Deens. DeeHeCe efkeÀleerner SkeÀeie´lee DeeCeC³ee®ee He´³elve kesÀuee lejer keÀener
#eCeele®e DeeHeues ceve eflemeje®e efJe®eej keÀje³euee ueeielee s. ³eemeeþer yeefnCeeyeeF& ®eewOejeRveer MesleeceO³es
Kee³euee ³esCeeN³ee iegjeb®eer GHecee efoueer Deens. keÀejCe Mesleele ®eje³euee ³esCeeN³ee iegjebvee efkeÀleerner
nekeÀueueb lejer les keÀener JesUeves l³ee MesleeceO³es Hegvne ³esle®e jenles.
ceve Hee Ke© HeeKe©
l³ee®eer keÀe³e meebiet ceele?
Deelee Jnleb YegF&Jej
iesueb iesueb DeeYee³eele
lemeb®e cevee®es Deens. ceve ns Demes ®eb®eue Deens keÀer les ceeCemee®³ee DeeJeekeÌ³eeyeensj®es Deens.
ceve keÀmes kegÀþs YejkeÀìsue ³ee®eer Kee$eer oslee ³esle veener. kesÀJne DeeYeeUele lej #eCeele YegF&Jej
cnCepes®e meJe&$e les meb®eej keÀjerle Demele. keÀefJeef³e$eer yeefnCeeyeeF& ®eewOejer ³eeuee jespe®³ee
J³eJenejeleerue GoenjCes osleele.
ceve ceeskeÀeì ceeskeÀeì
l³eeues þe³eer þe³eer Jeeìe
peMee JeeN³eeb ve ®eeueu³ee
Heev³eeJeNnu³eejs ueeìe
ceeCetme mJeleëuee SKeeÐee efþkeÀeCeer keÀeW[tve þsJet MekeÀlees. Hejblet lejer l³ee®es ceve cee$e meJe&$e
YejkeÀì®e Demeles. ceveeuee DeveskeÀ Jeeìe Deensle. l³eemeeþer yeefnCeeyeeF& ®eewOejer HeeC³eeJejerue ueeìeb® eer
GHecee osleele. peMee JeeN³eeb HeeC³eeJejerue ueeìe ¿ee³e sle®e Demeleele lemes®e ceve Deens l³eeuee yebefomle
keÀ©ve þsJele e®e ³esle veener. les ceve g<³ee®³ee neleeceO³es kesÀJne®e vemeles. Heg{s l³ee cnCeleele -
ceve uenjer uenjer
l³eeues neleer Oejs keÀesve?
Gb[ejueb Gb[ejueb,
pemee Jeeje Jeeneove
ceeveJeer ceve ns uenjer Deens. l³eeuee keÀesCener LeesHeJegve þsJet MekeÀle veener. peMeer JeeN³ee®eer
JeeJeìU ³esles ceie l³eeuee keÀesCeerner LeesHeJet MekeÀle veener lemes®e ceeveJeer cevee®es Deens. les kegÀþsner keÀmesner
YejkeÀìle peeles.
ceve penjer penjer,
l³ee®eb v³eejb js leblej
Demes Fb®et meeHe yeje,
l³eeuee Gleejs ceblej!munotes.in

Page 40

40keÀJeef³e$eer yeefnCeeyeeF& ®eewOejer cevee®ee JesOe Iesleebvee cnCeleele keÀer, ceve ns penjer Deens.
ceveeleerue efJe< e³eeuee GHee³e keÀener®e veener. SkeÀJesU efJeb®et meeHeeuee ³eeb®³ee efJeleb$e lejer Deens. ne Yee³esF&ue keÀe³e? DeeefCe cevee®³ee j®ev esmebyebOeer MesJeìer yeefnCeeyeeF¥veer osJeeuee He´Mve kesÀuee Deens keÀer,
osJee, Demeb keÀmeb ceve, Demeb keÀmeb js Ie[ueb
kegÀþs He´keÀejs cevee®eer pe[Ce -Ie[Ce keÀjCeeje osJe ³eesieer®e Deens. legPeer®e ner keÀjecele Deens. Heg{s
cevee®³ee J³e eHekeÀlesyeodoue yeefnCeeyeeF& ®eewOejeR®eer DeMeer®e He´efleYee Keguetve ³esles DeeefCe l³ee cnCeleele -
ceve SJe{b SJe{b, pemee KeekeÀme®ee oevee
ceve kesÀJe{b kesÀJe{b? DeeYee³eele yeer cee³esvee
SKeeÐeeJesUer ceve ns KemeKemeeSJe{s yeejerkeÀ cnCepes ®e mebkegÀef®ele Demeles, lej keÀeneR®³ee
ke=Àleerle ns®e ceve DeeYeeUle ceeJeCeej veener ³ee®eer He´ef®eleer ³esles. cnCepes®e mebkegÀef®ele DeeefCe
J³eeHekeÀlesmeeþer yeefnCeeyeeF¥veer KemeKeme DeeefCe DeeYeeUe®eer ³eLeeLe& DeMeer GHecee efoueer Deens.
He´. kesÀ. De$es ³eebveer yeefnCeeyeeF¥®³ee `ceve' ³ee keÀefJeles®eer leguevee meceLe& jeceoemeeb®³ee cevee®³ee
MueeskeÀebMeer kesÀuesueer Deens. les He´mleeJevesle cnCeleele YeeMueeskeÀe'le kegÀþ s Dee{Utve ³esF&ue keÀe³e? Demee les He´Mve efJe®eejleele.
5.1.3 efnjerlee®eb osveb Iesveb :
ceeveJeer peerJevee®es jnm³e Meg× He´sce Deens, mJeeLe& veener. peerJeve ns `Ëo³ee®es osCes IesCes' Deens.
ne yeefnCeeyeeF¥®ee lespemJeer mebosMe nes³e.
vekeÀes ueeiet peerJee, meoe celeueyeeHeeþer
efnjerlee®eb osveb Iesveb vener Heesìemeeþer
l³ee cnCeleele, ceeCemee melele mJeeLee&meeþer peiet vekeÀes, Ëo³ee®eer osJeeCe -IesJeeCe ner
Heesìemeeþer veener®e Deens.
GYes MesleeceOeeR efHekeÀb, Tve Jeeje Kee le Keele
lejmeleer `keÀJne peeT, osJee, YegkesÀu³ee Heesìele'
HesìJee ves ®egune Deelee, ceeb[e leeìJeeìer
vekeÀes ueeiet meoe peerJee, celeueyeeHeeþer
pemeb Mesle Tve, Jeeje Pesuele MesleeceO³es GYes Demeles, HeCe l³eeuee ³ee Tve JeeN³ee®es keÀener®e
Jeeìleveener. les keÀe³ece efJe®eej keÀjle Demeles keÀer osJee ceer YetkesÀu³ee®³ee HeesìeceO³es kesÀJne peeT Oeev³e
efHekeÀueb keÀer l³ee cnCeleele Deelee ®egue HesìJee DeeefCe leeìJeeìer ceeb[e cnCepes pesJeCee®eer le³eejer keÀje.
Tve DeeefCe Jeeje Hee Tme Keele efHekesÀ Mesleele GYeer Demeleele. keÀMeemeeþer YegkesÀu³eeb®³ee Heesìele
Deecnebuee ueewkeÀj peeT os js Demee ceveeceO³es leer osJee®ee OeeJee keÀjerle Demeleele. yeefnCeeyeeF& DeMee
He×leerves megboj GHecee osleele lesJne l³eeb®³ee G®®e He´e fleYes®eer keÀuHevee ³esles.munotes.in

Page 41

41Heenermeveer js ueeskeÀe®es. ³eJenej Keesìs veeìs
leJne yeesjer yeeie³eer®³ee, Deeues DebieeJej keÀeìs
jeKes³eer®³ee Peeu³ee Mesleeues kegÀHeeìer
vekeÀes ueeiet meoe peerJee, celeueyeeHeeþer
ceeCemeeb®es Keesìs veeìs J³eJene j yeIetve lej yeesjer yeeYeUeR®³ee Debieej keÀeìs Deeues lejer osKeerue
ceeCemeebJej GHekeÀej keÀjC³eemeeþer l³ee®³ee MesleeYeesJeleer DeeHeu³ee Mejerje®eer l³ee kegbÀHeCes keÀjleele!
efkeÀleer Yejuee keÀveiee, Yeju³eeveb neslees efjlee
efnjerlee®eb osve b Iesveb, vener [e[esjekeÀjlee
iesueer osner efvebIeermeveer veeJe js MesJeìer
vekeÀes ueeiet meoe peerJee, celeueyeeHeeþer
Heesì efkeÀleerner Yejues lejer les MesJeìer efjkeÀeces®e nesCeej! Deved Mejerj lej SkeÀ efoJeme
efveIetve®e peeCeej! ceeies pe s keÀener efMeuuekeÀ jeneCeej les HeÀkeÌle Ëo³ee®es osCes IesCes. ogmejs keÀener veener.
Meg× DeeefCe efveëmJeeLeer& He´scee®es ³eeHes#ee DeefOekeÀ Ëo³ebiece m$ees$e keÀesCe efuent MekesÀue?
keÀJeef³e$eer Þeerceleer yeefnCeeyeeF& ®eewOejer ³eebveer ceveg<³ee®³ee mJeeLeea Je=Êeer®es JeCe&ve efvemeiee&®³ee
GoenjCeeves HeìJetve efoues Deens. ceeCemeeuee lej Ëo³e Deens. Hejbleg lees l³ee Ëo³eeves J³eJenej kesÀJne®e
keÀjle veener. efvemeie& efvemJeeLeeaJe=Êeerves keÀMee He´keÀejs JeeJejle Demelese ³ee ®es yeejerkeÀ yeejerkeÀ leHeMeerue
l³eeb®³ee He´efleceebceOetve Gceuele peeleele. Demes keÀeJ³e Heefnues keÀer, Þes<þ keÀefJe³eer$eer Demes yeefnCeeyeeF¥vee
keÀe mebyeesOeues peeles ³ee®eer He´ef®eleer ³esles.
5.1.4 `ceevegme' :
keÀJeef³e$eer Þeerceleer yeefnCeeyeeF& ®eewOejer ³eebvee meJee&le keÀMee®eer peemle ®eer[ Demesue lej leer
ceeCemee®³ee mJe eLee&letve efvece e&Ce Peeuesu³ee l³ee®³ee ke=ÀleI veHeCee®eer! l³ee ceeCemeeuee mebleeHetve cnCeleele.
ceevetme ceevetme, celeueyeer js ceevemee,
legues HeÀe j neJe, legPeer nekeÀekesÀue DeeMee
ceeCemee let Kejb®e celeueyeer Deensme. ceevetme cnCetve Iesleesme HeCe ceeCetmeHeCe legP³eele veener®e.
leguee He´l³eskeÀ iees<ìer®eer®e HeÀej neJe Deens. legPeer DeeMee ner melele nHeeHeuesueer®e Deens. Deepe®³ee
keÀeUele ceb$³eebvee Ye´<ìe®eeje®ee Peeuesu³ee `Yemc³ee' Hee efnuee keÀer yeefnCeeyeeF¥®³ee ³ee Heesìefle[keÀer®ee
Kejb®e He´l³e³e ³eslees. ceeCetme efkeÀleer neJejì Peeuee. Deens ns mecepetve ³esles. l³eemeeþer l³eebveer
JeeHejuesu³ee ieesþîeeleu³ee iee ³e-cnwMeer®eer ©HekeÀ meceHe&keÀ DeMeer®e Jeeìleele.
ceevemee ceevemee, legPeer efve³ele yeskeÀej
legP³eentve yejb, ieesþîeebleue peveeJej
Yejuee [e[esj, Yetueermeveer peelees meto
KeeF&meveer ®eeje, iee³ecnwme osles ogOemunotes.in

Page 42

42ceeCemeeuee, leguee efve³ele ve ener js. legP³eeHes#ee les ieesþîeeleues peveeJej yejs. iee³eved cnwme ®eeje
KeeTve otOe lejer osleele. legPes SkeÀoe Heesì Yejues keÀer ,let GHekeÀej meeHeÀ efJeme©ve peeleesme.
celeueyeemeeþer, ceeve ceevet me [esue³es
Fceevee®³eemeeþer, kegÀ$ee MesHetì neue³es
kegÀ$ee DeeHeues MesHetì FceeveerHeCee®³ee YeeJevesves neueJelees. lej ceeCemee, let DeeHeueer ceeve
celeueye meeOeC³eemeeþer neueJeleesme. kesÀJeU ueesYeecegUs let ceeCetme Demetvener keÀeCetme (HeMet) Peeuee
Deensme. SJe{s meebietve Peeu³eeve blej yeefnCeeyeeF¥veer ceeCemeeuee leUceUtve efJe®eejues Deens.
ceevemee, ceevemee, keÀOeer JnMeerue ceevetme!
ueesYeemeeþer Peeuee, ceevemee®ee js keÀevetme!
ceeveJelesuee®e peCet keÀener l³eebveer ns J³eeketÀU Ëo³eeb®es DeeJneve kesÀues Deens! mJeeLe e&®ee JeCeJee
meJe& peieYej Deepe Hemejuesuee Deens. ceeCemes HeMet nesTve SkeÀceskeÀebMeer Peie[le Deensle. ceeveJelee Deepe
jkeÌleyebyeeU Peeueer Deens. cnCetve®e `ceeCemee, ceeCemee, keÀOeer nesMeerue ceeCetme?' ner®e Deele& nekeÀ
ceeveJeles®³ee keÀu³ee Ceemeeþer leUceUCeeN³ee meble cenelc³eeb®³ee keÀe©efCekeÀ DebleëkeÀjCeeletve G®ebyeUles
Deens! ceeCemeeves ceeCetme keÀmes Jne³e®es ner®e He´®eb[ mecem³ee ceeveJepeeleerHeg{s Deepe GYeer Deens.
ne mecem³es®ee m ee#eelekeÀej yeefnCeeyeeF¥meejK³ee KeeveosM eeleerue SkeÀe De[eCeer MeslekeÀjer
ceefnuesuee JneJee ,ne efle®³ee He´efleYeemeeceL³ee&®ee kesÀJe{e He[leeUe Deens! ceeCemeeb®³ee keÀu³eeCee®ee pes
vegmelee keÀebieeJee keÀjleele les Hebef[le keÀJeer `veje®ee veeje³eCe' keÀjC³ee®³ee JeejsceeHe Jeuievee keÀjerle
Demeleele. HeCe ceeCemee®³ee pevceeuee ³esTve lees Depetve Hetjlee ceeCetmener Peeuee veener, ns ceeveJeles®³ee
J³eeOeer®es De®etkeÀ efveoeve Þeerceleer yeefnCeeyeeF& ®eewOejer ³ee efvej#ej keÀefJeef³e$eerves kesÀues Deens.
5.2ye)keÀJeef³e$eer He¨ee ieesUs ³eeb®ee Heefj®e³e
³eeb®ee pevce leemeeieeJe®es mebmLeeefvekeÀ HeìJeOe&ve ³eeb®³ee IejeC³eele Peeuee. efMe#eCe ë Sce. S.
J³eJemee³eëuesKeve, JeemleJ³eë HegC³eele nesles. MeeUsle Demeleevee®e veeìîeuesKeve DeejbYe veblej
keÀeJ³e#es$eele®e jceuesu³ee efomeleele.
l³eeb®es keÀefJeleeefJeMJe, efÒeleerHeLee Jej (1947), veernej (1954), mJeHvepee (1962),
DeekeÀeMeJes[er (1968) DeeefCe ÞeeJeCecesIe (1988) ³ee keÀefJeleemebie´nele meeceeJeuesues Deens. l³eeb®³ee
keÀeJ³eele Meeueervelee, meb³ece, efvejeiemelee, mvesn, cegiOelee ³ee Je DeMeemeejKeer iegCeJewefMe<ìîes ef®eef$ele
nesleele.
Hes´ce DeeefCe efvemeie& ³ee Je DeMeemeejK³ee DevegYetleer HejmHejHetjkeÀlesves l³eeb®³ee keÀefJeleeletve
He´keÀì nesleele. l³eeb®³ee keÀefJeleeleerue m$eerHe´e fleceeble (meerlee, meeefJe$eer, jeOee, kegbÀleer, kegÀypee ³ee Je
DeMeemeejK³ee HeewjeefCekeÀ DeeefCe efpepeeyeeF&, PeeMeer®eer jeCeer ³ee Je DeMeemeejK³ee SsefleneefmekeÀ He´eflecee).munotes.in

Page 43

43ceensj®es keÀewlegkeÀ keÀjCeejer, meemejer megKeeves veeboCeejer, ve eleJee®es keÀewlegkeÀ keÀjCeejer Deepeer ³ee
Je DeMeemeejK³ee keÀewìgbefyekeÀ He´eflecee efJeefJeOelee efomeles.
He´Ce³ee®³ee efJeefJeOe íìe, He´erefleYeeJeveeb®es efJeefJeOe Hewuet, efHe´³ekeÀjele jceCeejer Meeueerve DeeefCe
efJeve³eMeerue Je=Êeer cegiO e efvejeieme peerJeveekeÀ[s JeUtve HeenCeejs Deelegjuesues ceve ns l³eeb®³ee keÀefJeles®es
ue#eCeer³e efJeMes5.2.1 Deecner kegÀueerveeb®³ee keÀv³ee ë -
keÀJe³e$eer He¨ee ieesUs ³eeb®es uesKeve cegUele megmebmke=Àle DeMee He×leerves Deens. l³e ecegUs l³eeb®³ee
keÀeJ³eeceO³esner kegÀþsner Dee¬eÀ mleeUsHeCee veener efkebÀJee meceepee yeÎue®ee efJemebJesoveMeerue keÀJeerceve l³eeb®³ee keÀeJ³eelegve efÜHeoer efomegve ³esles. l³eeJesU®³ee G®®eYe´t kegÀìgbyeeleerue
efm$e³eeb®eer ceeve efmekeÀlee Je He´efleefveefOelJe Deecner kegÀueerveeb®³ee keÀv³ee ³ee keÀeJ³eeletve l³ee keÀjleele.
Deecne r kegÀueerveeb®³ee keÀv³ee, ®ee HesÀkeÀÈ³ee HeeveebDee[
cegUer ceeb[t vee Deejeme, cegiOeHeCeW ueeJet Jes[!
cegUele G®®eYe´g mec eepeele HeÀejMee keÀesCel³ ee®e efJeJeb®evee veJnl³ee. efm$e ³eebvee meJe& keÀener
efceUle nesles. Hejbleg meesv³ee®³ee efHebpeN³eeleerue HeesHeìe®eer peMeerDeJemLee Demeles leMeer®e DeJeO³ee ³ee
efm$e³eeb®eer nesleer. ®eeHesÀkeÀÈ³ee HeeveebDee[ ³eelegve ke gÀueerveeb®³ee cegueeRvee ceepeIeje®³ee yeensj ³ee³e®eer
HejJeeveieer veJnleer. keÀesCeleener meepeMe=bieej ve keÀjlee cegkesÀHeCe eefCe®e Jes[ ueeJee³e®es cnCepes m$eer®es
keÀle&J³e cee$e Heej Hee[e³e®es l³ee Heg{s cnCeleele.
Deecner kegÀueJeleer keÀv³ee, Jeeo kegÀUe®ee vee Ieeuet
Meyo ®elegj ceespekesÀ, efnjs -ceeCekeÀebMeer leesuetb
kegÀueerveeb®³ee cegueeRvee ®e®exceO³es yeesuee³e®ee Deef OekeÀej veJnlee. yeesuee³e®es les Lees[keÌ³eele
ceespekeÌ³ee Meyoeble keÀ®ee keÀ®ee Yeeb[Ce, ceesþ³ee DeeJeepeele yee suee³e®eer HejJeeveieer veJnleer. l³eeb®es Meyo
cnCepes efnjs -ceeCekeÀebmeejKes ogceeaU Demes®e nesles.
Deecner kegÀueMeerueJeleer veener yeesueCeej He´erle
kegÀueerveeb®³ee [esÈ³eebvee®e, mecepesue ieg{ efnle!
Deecner G®®eYe´g kegÀUeleu³ee cegueer, l³eecegUs Deecneuee keÀesCel³eener He´sceefJeG®®eeje³e®eer HejJeeveieer veener, Deece®es He´sce Jeiewjs J³e keÌlekeÀjCes ns [esÈ³eebletve®e DeeefCe meceesj®³eeueener
cnCepes®e kegÀueerveebvee®e Deece®ee nsleg mecepesue. cnCepes®e DeyeesueHeC eele meJe& keÀener o[uesues Deen
[esUe keÀjeue JeekeÀ[e, keÀ[e[sue Jeerpe peMeer
meKeer Me=bieej -cebefpejer, ueerueeJeleer HeleerHeeMeer!
Deece®³eekeÀ[s keÀesCeerner JeeF&ì vepejsves Heene³e®eer efnbcele keÀjCeej veener. DeeefCe pej kesÀueele
lej Jeerpe keÀ[e[les. leMee Deecner keÀ[e[gve Gþt. Deece®ee Me=bieej He´erleer DeeefCe Deece®es meKeerHeCe ns
HeÀkeÌle HeleerHeeMeer®e ®eeueles.munotes.in

Page 44

44keÀlex Iej®esiepe&leer, Dee %ee osleer jeieW keÀesCee
Jeepe lee®e kebÀkeÀCes ner, nesF& DeìkeÀ Meyoebvee !
yeesueC³ee®e er efJeveener. Demes Ie[ues lej Deece®es Meyo efleLeu³ee efleLes®e iees{gve peeleerue
HeeTue vee Deesueeb[erue, J³eLe& keÀOeer®e Gbyeje
ojyeejer, obJe[erle, Hee³ejJ ee®ee ojeje!
kegÀueerveeb®³ee cegueeRvee keÀOeer®e Ieje®ee Gbyeje Deesueeb[e³e®eer HejJeeveieer veJnleer. Deece®es Dee³eg<³e
cnCepes Iej DeeefCe osJeIej. Deece®ee lesLes®e HeÀkeÌle ojeje ®eeuelees. ³eeHeueerkeÀ[s cegueerveeb®³ee cegueeRvee
efJeMJe®e veen er.
PeeueW efJeueerve Deeceg®eW, J³eefkeÌlecelJe IejeC³eeble
megbieOeeves J³eeHeejer Iej, Goye Êeer keÀer peUle!
Deece®es Dee³eg<³e cnCepes Ieje®³ee ®eej efYebleer®³ee Deele®e Deens. Goye Êeer peMeer peUt ve Iejeuee
megiebOe HemeJeles leMeer®e Deece®eer ef mLeleer. Iejemeeþer HeÀkeÌle efPepele jene³e®es. HeÀkeÌle ®eebieues DeeefCe DeeefCe
®eebieues®e keÀje³e®es ³eele®e Deece®es Dee³eg<³e efvecee&Ce efkebÀJee meceHe&Ce keÀje³e®es. efkeÀleerner keÀle&= lJeJeeve m$eer
Demeueer leeruee Iejeyeensj®³ee keÀe³ee&ceO³ es kesÀJne®e HejJeeveieer veJnleer.
He´eCej#ekeÀlee keÀOeer, Giee peeCeJes nJes®eer?
He´mebieele kegÀuekeÀv³ee, efMeJeMeefkeÀle mebmeeje®eer!
Deece®³ee meejK³ee kegÀueerveeb®³ee Iejeleerue cegueeRvee yeensj®³ee nJesle ceeskeÀUe MJeeme I³ee³euee
efceUeJe e ner Deieoer yeejkeÀMeer F®íe Demeles. Hejbleg Deece®es Dee³eg<³e ns keÀþerCe He´mebieele meeceesjs
peeC³eemeeþer Deece®eer meieUer Me keÌleer mebmeeje®ee iee[e DeesþC³eele®e Ke®e& nesles.
keÀJeef³e$eer Heodcee ieesUs ³eebveer le lkeÀeueerve meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer®ee vescekeÌ³ee Meyoele JesOe
Iesleuee Deens. meJee&le cenÊJee®es cnCepes l³eeJesUer DeveskeÀ meceepemegOeejkeÀ m$eer³eeb® ³ee efmLeleerefJepeeie© keÀ Peeues nesles. DeeHeu³eeuee Hejerves efm$e³eeb®eer ogëKes ceeb[le nesles Je l³eebvee Jee®ee HeÀes[C³ee®es
keÀece keÀjle nesles. Þeerceleer Heodcee ieesUs ³eebveer DeeHeu³ee keÀeJ³ee®³ee DeeOeejs Demes He´Mve meb³eceerHeCes
ceeb[C³ee®ee He´³elve kesÀuee Deens.
kegÀueerve IejeC³eeleerue cegueeR®³ee cevee®eer J³eJemLee He´me=le keÀ efJelesceOegve ceeb[ueer Deens. keÀejCe
HegJeea®³ee keÀeUer DeeHeu³ee IejeC³ee®³ee He´efle<þsmeeþer efm$e³eebvee Iejele®e ®eej efYebleer®³ee Deele®e efJeMJe
nesles. ©{er, HejbHeje, He´Lee, HejbHejebceO³es De[keÀuesuee meceepe neslee. Heg©efm$e³eebJej ceesþ³ee He´ceeCeeJej yebOeves ìekeÀuesueer nesleer. l³ee®es Deecner kegÀueerveeb®³ee keÀv³ee ner keÀefJelee
He´eefleefveOeerkeÀ ©He Deens. Demes®e cnCeeJes ueeieles. ³eelegve efm$e³eeb®eer DeeefCe cegueeR®eer keÀe³e efmLeleer nesleer n s
ue#eele ³esles. keÀJeef³e$eer Heodcee ieesUs ³eebveer ³eelegve kegÀueerveeb®³ee Iejeleerue cegueeR®³ee cevee®ee JesOe Iesleuee
Deens.munotes.in

Page 45

45ne JesOe Iesleevee GHejesefOekeÀHeCes l³eebveer ner J³eJemLee ceeb[ueer Deens. Lees[emee GHe nemener
l³eeb®ee keÀeJ³e eletve efomegve ³esles. l³eebveer ³eeHe×leer®eer mecem³ee ceeb[leebv ee cevee®ee meb³eleHeCee HeejKet ve
efouee Deens.
5.2.2 DeJeKeU ³es Heesjermeceeve ë -
Þeerceleer Heodcee ieesUs ³ee DeJee&®eerle keÀeUeleerue keÀJeef³e$eer Demeu³eecegUs l³eeJesU®eer meeceee fpekeÀ
HeefjefmLeleer ner efm$e³eebvee meeceeefpekeÀ mLeeve ns lemes og³³ece mJe©Hee®es nesles. DeveskeÀ yebOeves nesleer. ©{er
HejbHejsves DeveskeÀ mecem³ee m$eer®³ee Jeeì³eeuee ³esle nesl³ee. DeeefCe l³eele®e l³ee De[ keÀJeu³ee iesu³ee
nesl³ee. l³eecegUs m$eer®es mLeeve HeÀkeÌle Iejeleu³ee ®eej efYebleerceO³es®e nesles. pejer G®®e kegÀueeleerue
efm$e³eebvee keÀ ener meJeueleer Deeu³ee lejer Heg©ceepeJeCeeje neslee. Hejbleg peeefnjjerl³ee ³e ei e e s < ì e R ® e ee f v e < e sOe keÀjCes. l³eecegUs l³eeb®³ee yeN³ee®eMee
keÀefJeleebceOeerue ieeYee m$eer Je kegÀueerve m$eer ne®e Deens. l³eebveer l³eeb®³ee keÀeJ³eeÜejs DeeHeu³ee ceveeuee
ceeskeÀUer Jeeì keÀ©ve efouesueer efomegve ³esles. DeeefCe l³eelegve®e l³e ec n C e l e e l e -
DeJeKeU ³es Heesjermeceeve Deepe mekeÀeUer
lees[erle ieÈ³eebefleue meesv³ee®eer HegÀueceeU
veeoeble Jee peefJele ©cePegce DeHegues ®eeU
Iejì³eeblegefve G[Jeer Keieebme ner®e Keì³eeU
keÀJeef³e$eer Heodcee ieesUs ³ee Heneìs®³ee JeeleeJejCee®e s JeCe&ve keÀjleele. Heneìs®ee Jeeje pemee
efvece&U JeeleeJejCeele efJenbie keÀjle Demelees. l³ee®es mJeeiele keÀJeef³e$eer keÀjleele. ueneve Keì³eeU
cegueeruee pemes Heg{s ³esCeejs keÀesCeles®e HeeMe ceenerle vemeleele. DeeefCe ceer mJe®íboHeCes JeeHejle Demeles.
l³ee®eHe´ceeCes veeoeble JeepeefJele PegcePegce DeHegue ®eeU, Iejì³eeblegefve G[Jeer Keieebme ner®e Keì³eeU DeMee
He×leer®es JeCe&ve l³ee keÀjleele.
keÀefjb Deeveboe®eW ceesjHeerme IesJeesveer
iegoiegu³ee keÀjer cepe ieeueeJeefj efHeÀjJesveer;
iegCeiegCele mJeleebMeer Jeeje Deef®ejs ieeCes
Deved HegÀie[er Ieeueer Ieefuele cepeefme G KeeCes.
neleeceO³es Deeveboe®es ceesjHeerme IesTve les ieeueeJej efHeÀjJeu³eeJej iegoiegu³ee nesleele. pemee
Jeeje mJeleëMeer®e ieeCes iegCeiegCele Demelees, FkeÀ[gve eflekeÀ[s mJe®íboerHeCes JeeJejle Demelees. ns MesJeìer
megboj peie Deens. keÀe Demes®e GKeeCes lees Ieeuele Demelees.
ns Tve kesÀMejer keÀesJeU IesF& Deb ieer
uegmeuegMeerle keÀesJeUer efvece&U yeeUleveg keÀer
le=CeHeea nmeleW FbJe efce®ekeÀefJele [esUs
efYepeefJeleW Jemeve cece ueeJegefve³eeb keÀe DeesueW.
mekeÀeUer keÀesJeUs Tve kesÀMejer DeeHeu³ee DebieCeele ueseUCe Iesles. pemes leevne cegueeb®es ceTMeej
yeeUe®es Mejerj Heneìs®es oJe He [les lesner Heeveeblegve [esUs efce®ekeÀ eJeerle nmeles Deens. De eefCe DeeHeues Deesues
nele ueeJegve ceuee efYepeefJeles Deens. DeMee He×leer®es JeCe&ve keÀJeef³e$eer keÀece keÀjle Deens. l³ee Heg{s
cnCeleele.munotes.in

Page 46

46HeeveJesueeRJejleer HegÀueuee mecegmebYeej
uee[erJeeU nem³e ns mekeÀeU®es DeefveJeej
cew$eerCe efn®eer leer ef veUer ìskeÀ[er Jes[er
ceKeceefue®ee HejkeÀj Deepe ueeJeu³ee keÀener
Pee[s Jesueer Heneìs HegÀueebveer mebYeej kesÀuee Deens ns mekeÀeUer®es uee[erkeÀ nem³e DeefveJeej Demes
nesles. efle®eer efveUer ìskeÀ[er cew$eerCe Deens. meJe&$e efnjJesieej Peeues Dee ns. cnCepes®e Deepe ceKeceueer®ee
HejkeÀj Ieeleuee Deens
IesTveer Dee s{Ceer pejceejer megkegÀceej
cepe KegCeeefJeles, ³es yevegveer DeJeKeUe Heerj
Deved ceueener Jeeìs ceg keÌlemese[gveer kesÀMe
uesTve Hejerie le nuekeÀe efveUemej Jesl³eele®e SKeeoe p ejleejer Dees{Ceer IesTve megkegÀceej ceuee KegCeeefJele cnCelees Deens. ³es yevegveer
DeeJeKeU Heesj. DeeefCe ceie ceueener Jeeìles. keÀer ceeskeÀUs kesÀme mees[gve, HejermeejKee nuekeÀe efveUmej Jes keÀ©ve DeeHeCener yeeie[eJes.
nesTve lejue ³ee JeeN³ eemece OeeJeeJeW
meesveWjer Demeu³ee Gvneble efcemeUgefve peeJeW
iegoiegou³ee keÀjeJ³ee legle& yevegefve Deevebo
iegCeiegCeele yejmeeJeW mJejebMeer®e mJe®íbo
Deeveboer nesTve n³ee Meeble DeMee JeenCeeN³ee JeeN³eemeesyele OeeJeeJes meesvesjer Gvneble efce meUgve
peeJes. DeeefCe Deeveboer yevegve iegoiegou³ee keÀjeJ³eele DeeefCe mJeleëMeer®e mJe®íboHeCes ieeCes iegCeiegCele
yemeeJes. DeeHeu³ee YeeJeveebvee keÀJeef³e$eer ³ee keÀeJ³eelegve ceeskeÀUs keÀjle Deensle. He´l³eskeÀ le©Ceer®eer ner®e
DeJemLee Demeles . keÀejCe l³eeb®³eeJej yejer®e yebOeves Demeleele l³eecegUs efvemeiee&leerue mJe®íboHeCes l³eebvee
Deevebo Ieslee®e ³esle veener.
megceveeHejer efvece&U nmegefve peiee nmeJeeJess
Deved efJenbie yevegveer DeekeÀeMeer efJenjeJeW
³ee ueerve legCeeuee obJe ye vegveer veìJeeJeW
Deved ceeP³eeblegefve ceer efvemeìgefve mekeÀeU JneJes ,
HegÀues peMeer ogmeN³eemeeþer megiebOe osleele, efvece&U Deevebo osleele. lemee®e DeeHeCener peieeuee
nmeJeeJes, DeeefCe Jeeje nesTve DeekeÀeMeceO³es Ye´ceCe keÀjle jeneJes. ³ee ce eP³ee DeMee ueerve osneuee obJe
yevegveer veìJeeJes DeeefCe ceeP³eelegefve ceer efvemeìgefve mekeÀeU JneJeW.
keÀJeef³e$eer mJe®íboerHeCee®eer mJeHves yeIeles Deens. He´l³e#eeceO³es pes Ie[Ceej veener. l³ee®eer
keÀuHevee keÀ©ve leer DeJeKeU Hee sjermeceeve peieC³ee®ee He´³elve keÀjle Deens. efkebÀyengvee ns meJe& efm$e³eeb®³ee
peerJevee®es He´eefleefveOeerkeÀ ©He Deens Demes®e cnCeeJes ueeieles.munotes.in

Page 47

475.2.3 ceer FLeueer :
keÀJeef³e$eer He¨ee ieesUs ³eeb®³ee keÀefJeleebletve m$eer peerJevee®es efJeefJeOe mlej Gueie[uesues HeneJe³eeme
efceUleele. m$eer peerJevee®ee Òel³e³e l³ee keÀOeer efvemeie& Òeefleceebletve ceeb[leele lej keÀ Oeer efJeefJeOe HeewjeefCekeÀ
meboYe& osJetve DeeHeu³eemeceesj JeemleJeHeCes GYes keÀjleele. l³eeb®³ee `mJeHvepee' ³ee keÀeJ³emebûenele erue `ceer
FLeueer' ner keÀefJelee `ke=À³esles. ³ee keÀefJelesle keÀJeef³e$eerves jeOee -ke=Àm$eerlJee®eer peeCeerJe DeeefCe `mJe'lJee®es Yeeve ner keÀefJelee DeeCetve osles. ceer ³ee®e HejbHejsleerue Deens. Deme
cnCeleevee keÀJeef³e$eer cnCeles
ceer FLeer, ceer FLeueer,
veener ceer kegÀCeer HejkeÀer,
meefKe jeOes, keÀe yeIemeer?
veener ce er DeveesUKeer
³ee keÀefJelesletve jeOee, ke=ÀJeeHej kesÀuee Deens. efÒe³emeer®eer Òeeflecee efJeMesefÒeleer jeOeves®ee DeeMe³e IesJe tve ³esCeejer ner keÀefJelee DeefYeJ³ekeÌleer o=<ìîeener JewefMe<ìîeHetCe&
Jeeìles. ©Henerve, iebOenerve, ceer meeOeer, ceer YeesUer, levegceKeceeueer, J³eLeerle ceOetj kebÀHe, HeokeÀceUs
®egbyeCeejer ceer, HegÀueles Pegueles, ³ecegveeleeìer ©peuesueer efn jJeU ceer, njerce³e ceer DeMeemeejKes MeyoeceeOeg³e&
efJeMesYeeb[eje®ee Òe³el³e ³eslees. ³ee keÀefJelesletve `keÀuHevee', `®ecelke=Àleer' ³ee® eener DevegYeJe ³eslees.
5.2.4 DeeF&HeCee®eer Yeerleer :
keÀJeef³e$eer He¨ee ieesUs ³eeb®³ee keÀener ÒeeefleefveOeerkeÀ keÀefJeleebJej vepej ìekeÀu³eeme Demes efomeles
keÀer, l³eeb®³ee yeN³ee®eMe e keÀefJelee nîee m$eerÒeOeeve mJe©Hee®³ee Deensle. m$eer® ³ee Jesovee, efle®es
keÀeW[uesHeCe, OeieOeie, efm$e³eebJej DemeCeejer yebOeves ³eeefJeÒemletle keÀefJelee ner osKeerue JeemleJeeMeer mebIekeÀjCeejer SkeÀ ue#eCeer³e keÀefJelee Deens. DeeHeu³ee cegueeuee efoMee oMe&Jeleebvee, ceeieoMe&ve keÀjleebvee
DeeF&uee DeeF&HeCee®eer Yeerleer Jeeìles. leer DeeHeu³ee yeeUeuee ceeCetmeHeCee®ee Jemee I³eeJe³eeme keÀefJelesletve
meebieles.
peUer mLeUer Dee keÀeMeerner
DeCegyeeBye PeekeÀuee Deens.
Òel³eskeÀ jmlee ceeCemee®³ee
jkeÌleeves js ceeKeuee Deens.
yeouel³ee meeceeefpekeÀ JeemleJee®ee Òel³e³e osJetve DeeF& DeeHeu³ee yeeUeuee Heg{erue ceeie&¬eÀceCee®ee
mebosMe osle Deens. ³ee DeesUerletve m$eer®es me esMeerkeÀ DemeCeb, Iejboepe DemeCeb efme× nesleebvee efometve ³esles.
Heg{s keÀJeef³e$eer cnCelesmunotes.in

Page 48

48Deepe DeeF&®³ee kegÀMeerle meg×e
Gjuee veener yeeU, efveJeeje
êewCeer®³ee Dem$eemeejKee
efnjesefMecee®ee yeeOesue veeje...
efJe%eeve ³egieele yeouel³ee pe erJeveMewueerle keÀeUevegmeej DeeF&®³ee ceveeleerue YeeJeefJeÍJe keÀJeef³e$eer
ef®e$eerle keÀjles. ieleerceeve peerJeveele DeeF& DeeefCe cetue ³eeb®³eeleerue YeeJemebJeeo ns DevegYeJeefJeÍJe ³ee
keÀefJelesletve ef®e$eerle kesÀues Deens. j®evee ¢<ìîee ner k eÀefJelee mejme Jeeìles. veJekeÀeJ³ee®ee ÒeYeeJe ³ee
keÀefJelesletve peeCeJelees efMeJee³e ner keÀefJelee meble keÀJeerb®³ee HejHebjsMeer peJeUerkeÀlee meeOeleebvee efomeles.
5.3 meceejesHe
keÀJeef³e$eer Þeerceleer Heodcee ieesUs ³ee megmeb mke=Àle Iej eC³eeleerue Demeu³eecegUs l³eebvee efMe#eCe
mebmkeÀej ns Iejelegve efceUeues Deensle. l³eecegUs l³eeb®es cegUeleerue mebJesoveMeerue ceve DeefOekeÀ®e
mebJesoveMeerue yeveleebvee efomeles. l³eeb®³ee keÀeUeleerue keÀefJebceO³es veJekeÀefJeles®es Jeejs ceesþ³ ee He´ceeCeeJej
Jeenle nesles. Hejbleg Heodcee ieesUs ³eeb®³ee keÀ efJelee ceO³es kegÀþsner meceepeeJej DeekeÀme efomele veener.
l³ee®eyejesyej ogmejer iees<ì cnCepes l³eebveer efm$e³eeb®eer ceeb[uesueer ogëKes ner G®®eJeCeea³e efm$e³eeb®eer Deensle
l³eeJesU ®³ee meceepeele keÀefve<þ Jeiee&leerue efm$e³eeb®eer kegbÀ®ebyeCee DeefOekeÀ®e nesleer. Hejbleg Heodcee ieesUs ³ee
keÀJeef³e$eerkeÀ[gve l³ee®eer oKeue HeÀejMeer Iesleuesueer efomele veener. Demes Demeues lejer l³eeb®³ee keÀeJ³eeleerue
He´efleYee cee$e G®®e opee&®eer Deens. lemes®e l³ee DeveskeÀ efvemeiee&leerue GHecee ,©HekesÀ ³eeb®ee JeeHej ³eesi³e
He´keÀejs keÀjleele SJe{s cee$e Kejs.
munotes.in

Page 49

49IeìkeÀ -6
DevegjeOee Heeìerue, Fbêefpele YeeuesjeJe
IeìkeÀ j®evee :
6.1 De) DevegjeOee Heeìerue ³eeb®ee H eefj®e³e
6.1.1 cnCeleele Gceìle veenerle
6.1.2 DeeþJeCeer ³esleele
6.1.3 ceePeer De#ejb efYepeleele
6.1.4 ieJelee®³ee JeeUuesu³ee cegUemeejKeer®e
6.2 ye) keÀJeer Fbêefpele YeeuesjeJe ³eeb®ee Heefj®e³e
6.2.1 Dee6.2.2 ceeP³ee keÀefJele suee ³eeJee
6.2.3 jeveeJeveeleu³ee Gvneleevnele JeeUuesu³ee
6.2.4 Pee[e Pee[euee efJe®eeje
6.3 meceejesHe
6.1De) keÀJeef³e$eer DevegjeOee Heeìerue ³eeb®ee Heefj®e³e
1970 veblej®³ee keÀeueKeb[eleerue SkeÀ cenÊJee®³ee keÀJeef³e$eer cnCetve `DevegjeOee Heeìerue'.
³eeb®³ee veeJeeuee megefmLejlee Deeueer Deens. mJeeleb$³eesÊej keÀeUeleerue 1975 les 1985 ®³ee
keÀeueKeb[eleerue jpeveer He©UskeÀj, ceefuuekeÀe DecejMesKe, DevegjeOee Heeìerue ³ee Je DeMeemeejK³ee
keÀJeef³e$eeR®eer ner ogmeN³ee efHe{er®eer keÀef Jelee Deens.
keÀJeef³e$eer®³ee (DevegjeOee Heeìerue) ³eeb®eer keÀefJelee Òel³e#e peerJeveeHes#ee efle®³ee keÀeJ³e
peerJevee®eer keÀefJelee Deens. keÀJeer®³ee Deelc³ee®eer leer keÀefJelee Deens.
(efoieble) 1985 ³ee keÀeJ³emebûeneletve lejue YeeJeJe=Êe er, nUtJeej DeefYeJ³ekeÌleer, ceesnkeÀ DeeefCe
DeekeÀ(lejerner) 1985 ³ee keÀeJ³emebûeneletve `DeeeflcekeÀ DeeefJeef®eef$ele neslees.
(efoJemeWefoJeme) (1992)ce Oeerue DeveskeÀ keÀefJeleebceOetve `DeeF& -cetue' veel³eeleerue `keWÀêJeleea
DevegYeJe' ef®eef$ele nesleele. l³ee®eyejesyej (efoJemeWefoJeme) ns keÀeJ³eMeer

Page 50

50leÊJeebvee DeebleefjkeÀlesSJe{s ÒeeOeev³e osles. l³ee®eyejesyej ( JeeUt®³ee Hee$eele ceeb[uesuee KesU) (2005)
³ee keÀeJ³emebûeneletve `DeebleefjkeÀ m$eerlJe' ef®eef$ele kesÀues peeles. l³ee®eyejesyej `m$eerJeeoe' ®eer
Yeejefle³eerkeÀjCe keÀjCeejer yengDee³eeceer DeefYeJ³ekeÌleer ³ee Je DeMeemeejK³ee iees<ìer ÒekeÀì nesle ele.
6.1.1 cnCeleele Gceìle veenerle
efve³eleer®³ee leeueeJej®e ceeCemeeuee efHeÀjeJeb ueeieleb, MejCe peeJeb ueeieleb, ceeCemee®eer ner
DeieeflekeÀlee l³eeb®³ee keÀefJelesle peeieespeeieer J³ekeÌle Peeueer Deens. efve³eleer pes cnCesue les®e Debeflece mel³e,
leer osF&ue les®e I³ee³e®eb DeeefCe efvecet ìHeCeeveb peiee³e®eb ne®e peerJevee®ee DeLe& l³eeb®³ee keÀefJeleeceOetve
Gueie[le peelees.
cnCeleele Gceìle veenerle
legPeer HeeJeueb FLeu³ee ceeleerJej
DeeefCe SsketÀ ³esle veener
legPee osJee®ee cnCetve SKeeoe Meyo
F&MJeje.
Jee®elee®e ³esle veener
DeMee De#ejeb®ee let ûebLe Deens
F&MJeje®³ee DeefmlelJeeJe©ve HegCe&HeCes efJeMJeeme DemeCeeN³ee cevee®eer ner Òeef¬eÀ³ee keÀefJelesle
Gceìueer Deensle.
p³ee ÒeMveebvee Gllej veenerle efleLe HeÀkeÌle mecep etleoejHeCeeveb JeeieCeb ne®e He³ee&³e Demelees.
lees®e keÀefJe³eb$eerveb mJeerkeÀejuesuee efomelees. cnCetve®e l³eeb ®³ee keÀefJeles®eener peCet lees ®e mJeYeeJe yevelees.
HejcesMJeje®³ee neleer peCet keÀeþer Deens. DeeefCe efle®³ee þkeÀþkeÀ DeeJeepee®³ee O eekeÀeJej ceeCemes peiele
Deensle HeCe F&MJejeuee MeesOeCes, HeenCes keÀþerCe Deens keÀejCe -
peele veener Ye tkeÀ
HeesìeJej Yee keÀjer yeebOegve
DeeefCe leg lej nesleesme meejb keÀener
legPee DeeJeepe vemeuesu³ee
De#ej keÀeþer®³ee
þkeÀ þkeÀ OeekeÀeJej
l³ee®eb DemeCebner mJeerkeÀejlee ³esle veener HeCe leer veener cnCetvener ®eeueCeej veener cnCetve ceie
ceveele mebIenesles. DeeefCe kesÀJe{er peJeU Demel es vesnceer®e efJeveeMee®eer ®eengue
®esleJeleesme HebgÀkeÀ©ve Demee
ogjeJ³ee®ee peeU
keÀer DeefOekeÀ®e DeJeIe[ nesleb peieCeb
DeeefCe vegmeleer®e
yeg©ogkeÀ ieUle jenles DebieeJej
He[keÌ³ee Ieje®eer ceeleer
HejcesMJeje ceeCemee®esmunotes.in

Page 51

51og:Ke nUgnUg keÀceer ne sle peele. Hej bleg Òel³eskeÀ JesUer leg®e yees ì Oe©ve veJ³ee veJ³ee
mecem³eekeÀ[s IesTve peeleesme. Kejblej DeeHeu³ee peJeU®e meieUîee iees<ìer Demeleele. HeCe ³ee Deesmee[
ÒeosMeele leg®e vesTve mees[leesme.
cnCeleele nUtnUt efPepele peeleele.
keÀesCele ener og:Kee®³ee keÀ[e
HeCe leg®e lej vesTve mees[leesme
Òel³eskeÀ JesUer
yeesì Oe©ve FLeu³ee JeeìebJej
p³ee IesTve peeleele
veJ³ee veJ³ee®e Deesmee[erkeÀ[s
nekesÀ®³ee DeblejeJej Demeleele lesJne
meieUîee DeeHeu³eeMee iees<ìer
F&MJejeefJepeerJeveefJeDee{Ules. ceeCemee®³ee neleer keÀener®e veener, Demee efvejeMes ®ee metj keÀefJeles®³ee HeeMJe&YetceerJej melele SssketÀ
³esleele.
mJeerkeÀejlee ³esle veener ceuee De elee
legPeb efvejblej DemeCeb
DeeefCe efHeÀjJeleener ³esle veener Heeþ
legP³eekeÀ[s
ceeP³ee ³ee efyevemeeJeueer®³ee peieele
F&MJeje
ueeieuee Deensme Dee lee legner osMeesOe[er
leg Deensme ns mel³e ceuee Deelee mJeerkeÀejCesner DeJeIe[ Peeues Deens. DeeefCe ogmeN³ee yeepeguee
legP³eekeÀ[s Heeþner efHeÀjJelee ³esle veener. ³esLes Òescee®ee, o³es®ee DeesueeJee, Deemeje efceUle veener. ³ee DeMee
Deesmee[, Je wjeì peieele Deelee legPesner DeefmlelJe veeceMes6.1.2 DeeþJeCeer ³esleele
DeeHeues Goeme YeeJeefJeMJe keÀJeef³e$eer ûeeceerCe peerJeveeMeer efveie[erle Òeefleceeme=<ìerletve J³ekeÌle
keÀjles. ogkeÀJeef³e $eer®eer DeebleefjkeÀ He[Pe[ met ef®ele nesles. mJele:®eer Goemeervelee Deesueeb[C³eeme Òe³elvener l³eele
JeejbJeej efomelees. DeMee JesUer ogjmLee®es DeelebefjkeÀ mebJesove ceoleeruee OeeJ egve ³esles DeeefCe Meyo ³esleele
TC³ee ieeLesleueer
ceeCemeb DeeefCe ieeJe
vekeÀUle ceveele
®eeuele jenleele
ÒeJeeme keÀjlee bvee SkeÀerkeÀ[s ÒeJeemee®ee DeLe& MeesOeCesner ceveele ®eeueg Demeles.
ueueeìeJej jbieJeuesu³ee De¢M³e
veefMeyeemeejKeer melele peceuesueer veeleermunotes.in

Page 52

52meieUs MekegÀve veekeÀe©ve JeeUtJejner
HeeJeueb ³esC³ee®eer kesÀJe{er efpeodo nesleer
DeeHeu³ee keÀHeeUer keÀe³e efuentve þsJeues Deens. MekegÀve DeHeMebkegÀveebvee yeepeguee mee ©ve GYeejer
IesC³ee®eer efpeodo Demeles. Hejbleg veefMey eecegUs DeeHeCe keÀener®e keÀ© MekeÀle veener. l³eecegUs Dee³eg<³e
peieC³ee®eer efpeodOe Deelee njJeueer Deens.
6.1.3 ceePeer De#ejb efYepeleele
ceePeer De#ejb efYepeleele ³ee keÀefJelesletve `ceer' ®ee efJeefMe<ì keÀeJ³e mebJesove mJeYeeJe DeefJePeeuee Deens. keÀefJelesle ³ee `ceer'®eer De#ej befYepeleele, kegÀ[kegÀ[leele leer ef®ecegìYej Gpes[emeeþer DeeefCe
Gyesmeeþer. ³ee De#ejebvee ÒekeÀeMeoe³eer ®ewlev³e DeeefCe DeemLesJeeef³ekeÀ cenÊJe nJes Deens. ner De#ej b
YegieYee&leerue De ble:mLe KeUy eU YegF&uee keÀeve ueeJegve SskeÀleele. Deeleu³ee Deble:mLe KeUyeUer®ee JesOe
IesC³ee®es meeceL³e& ³ee keÀeJ³emebJesovesceO³es Deens. HeeC³ee®³ee meUmeUC³eelener ner De#ej efcemeUtve
peeleele. mecet n peerJevee®es Dee³eg<³e HeejKele HeejKele leer l³eeb®eer nesTve peeleele cee$e meceepe
mebmke=Àleerle JeemleJe JesieUs Deens. HesjebJe les GieJeleb ns Kej bcee$e keÀOeer ve Hesjuesuebner GieJeleb ³ee efJeHejerle
JeemleJeecegUs De#ejb keÀesj[er nesle peeleele Heg{s ³ee efveJesefouesu³ee peveer®³ee peel³eeuee þe³e er þe³eer nele
osCeeje efJeÇue Yeejer Jee{lees DeeefCe `Deeleu³ee keÀeUesKeele' Goeme yemeuesueer yeeF& efomeles. lesJne ner
De#ejs nJesHeCee®eer keÀJe®ekegbÀ[ues Gle©ve þsJeleele DeeefCe ®egHe®eeHe DeefueHle keÀ[sueesìe®³ee keÀeþeJej GYeer
jenleele. FLeu³ ee meceepepeerJeveele m$eer®³ee Jeeìîeeuee og:Ke ³esles, ³ee®es Meu³e De#ejebvee KegHeles.
DeeefCe DeefueHle, Deyeesue nesleele.
peveer®³ee peel³eeuee~ nele osCeeje efJeÇue
þe³eer þe³eer Yesìlees Yeej nesTve! DeeefCe Deeleu³ee keÀeUesKeele
Goeme yeme uesueer yeeF&! DeeCeKeer Goeme nesles.
lesJne Gle©ve þsJeleele De#ej b! nJesHeCee®eer keÀJe®ekegbÀ[ue
DeeefCe GYeer jenleele mJes®íves ! keÀ[sueesìe®³ee keÀeþeJej
®egHe®eeHe DeefueHle
mJele:®³ee MeesOeemeeþer ceeb[uesuee ne De#ejeb®ee GlmeJe Deens. Dee ³eg<³e pees[leevee n jskeÀ
JeUCeeJej Gceìuesu³ee Òeefleef¬eÀ³eeb®³ee mJeerkeÀejeletve DeeefCe vekeÀejeletve mJele:uee ue³eye× keÀefjle jenCeb
³ee keÀefJeles®eb mebef®ele Deens. ³ee keÀefJeleeceOetve Meyoe®es `mee®es' efoues veenerle. GlmHetÀle& DeekeÀueveer ³e
meeOesHeCee®ee SsJepe keÀefJeleeceOetve meekeÀej kesÀuee Deens. J³ekeÌle HeefjmejeyeÎue®eer keÀefJeleeceOetve meekeÀej
kesÀuee Deens. J³ekeÌle HeefjmejeyeÎue®eer mHe<ì DeeefCe mJe®í mecepe, l³ee®e meeOesHeCeeletve l³ee ÒeJe=ÊeerHe³e¥le
Deueieo DeeHeu³ee uee IesTve peeles. HejkesÀHeCee®eer YeeJevee ceveeuee efMeJele veener. l³eecegUs ner keÀefJelee
megmebJeeoe®³ee ©Heeves DeeHeu³eeuee Yesìu³eemeejKeer Jee{le jenles. efle®³ee YeeDemeeceev³e HeCe meeþJeuesueb Deens.
6.1.4 ieJel ee®³ee JeeUuesu³ee cegUemeejKeer®e :
keÀefJeles®³ee DeHejbHeej HegjebceO³es keÀJeef³e$eer®es J³eeqkeÌleceÊJe meeceeJetve peeles. mJele:®eer
DeesUKeosKeerue DeKesjerme keÀefJeles®³ee DeesUeRceOetve®e efMeuuekeÀ jenCeej Deens, ³ee®eer efleuee Kee$eer
Heìles . keÀefJelesceOetve®e `kegÀCeeMeer' lejer mebJeeo meeOeC³ee®ee Òe³elve neslees DeeefCe keÀefJelee keÀJeef³e$eer®es
J³eeqkeÌlecelJe ³eeb®³eeceO³es Delet ìv e e l e se f v e c e e & Cenesles. efle®³ee mce=leerceOetve peeTve HeenCeeN³ee DeesUer pesJnemunotes.in

Page 53

53efleuee Hegvne mce © ueeieleele lesJne peCet keÀener D eeHeCe®e DeeHeCeeuee DeeþJelees Deenesle ,Demes Jeeìt
ueeieles.
keÀefJeles®ee ieeC³eeMeer efJejesOe veener. efkebÀyengvee ieeC³eeyeÎue Òesce®e Deens. Pee[ebveer efkeÀveejuesu³ee
³ee jml³eebJej Lees[er iee[er, Deelee De eHeCe®e efJemejeJe erle SKeeÐee Jeeìme©meeþer ®eeueleeb vee Demee efleuee
O³eeme Deens HeCe -
Kejblej keÀeieoeJej ueeJeg ve³esle
keÀefJeles®eer Pee[ Jee{ueer lejer
keÀesCeles®e He#eer l³ee®³ee HeÀebÐeeJej yemegve
ieele veener DeeHeu³eemeeþer SKeeob ieeCeb.
Demee efle®³ee Dee³eg<³ee®ee DevegYeJe Deens. keÀefJelesleu³ee Pee[eJej He#eer ieeCeer cnCeCeejner
veenerle HeCe DeKesj `keÀefJelesleue bpeieCe®e lesJe{ Kejb Gjueb' efkebÀJee keÀefJelesefMeJee³e peJeU keÀen erveener ns
peeCeJeues cnCepes keÀefJelee ner D eefmlelJeeuee PeeWyeCeejer, melJee®eer Hejer#ee HeenCeejer, DeelceYeeve
peeieJeCeejer, me=pevee®³ee MekeÌ³elee Jee{JeCeejer, keÀenerlejer JesieUer De ble:MekeÌleer Deens ³ee®ee Òel³e³e ³esT
ueeielees.
keÀefJelee ner ieeC³eemeejKeer DeeJeleea vemeles. lee r ieleerMeerue Demeles. keÀefJelee ogj iesu³ee lejer
l³eeb®eer HeeJeues ceveele Jeepele jenleele.
ieJelee®³ee JeeUuesu³ee cegUemeejKeer
keÀefJelee cevee®³ee ceeleerle
l³eecegUs KejesKej peele veener. efveoeve keÀefJelee lejer ceeP³ee Demeleele ne peieC³ eeleuee
efoueemee Demelees DeeefCe DeMeer mJelJee®eer keÀefJelee DeefmlelJeeuee®e pesJne Hesìtve ìekeÀles, lesJne
leMeer keÀefJeles®³ee DeHejbHeej Hegjeves ceer
ceer mebHeles³e nUtnUt keÀefJelesle
Demee DevegYeJe ³esT ueeielees . keÀefJelesle Demes mebHeg ve iesues cnCepes keÀUles keÀer keÀefJelee
ceuee keÀeieoeJej GlejJele jneles...
FLes efleLes DeesUKeer®³ee pegv³ee MeesOeleebvee / keÀefJelee®e DeesUKe osles. ieeC³eele DeeJeepe
Gmevee Demelees. DeeHeCe iegCeiegCelees Deve ue#eele ³esleb ne DeeJeepe Dee Heuee veener.
ceve DeodYegle Deeveboeveb Ye©ve peeJeb leMeer keÀefJelee keÀOeer DeJelejles lej keÀOeer leer HejkeÀerner
Jeeìles. SkeÀe JesieUîee®e YeeJeefJeMJeeletve Deeuesuee ne DevegYeJe Deens. HeCe Deepe efkeÀleer ogj®eer HejkeÀer
Jeeìles keÀefJelee.
DeeHeu³eeuee DeeHeCe ogjeJele ®eeueuees Deenesle Demeb Jeeìg ueeieueb keÀer, keÀefJelesle DeeHeCe keÀe³e
J³ekeÌle keÀjCeej ne ÒeMve keÀJe ef³e$eeruee DemJemLe keÀjlees. DeeHeCe DeeHeues Demmeue DevegYeJe lejer
keÀefJelesle ÒekeÀì keÀ© MeketÀ keÀer ,veene r DeMeerner meeMebkeÀlee Jeeìg ueeieles.
mJele:®e mJele:uee HejkebÀ Jeeìg ueeieueb keÀer, keÀefJeleener HejkeÀer Peeueer DeMeer SkeÀ efKeVe
ceve:efmLeleerner keÀefJelesle Gceìles. keÀener JesUe keÀefJelee mees[tve I³eeJeer, Deelee efue efnC³eemeejKe veen ermunotes.in

Page 54

54Demeb Je eìgve l³eebveer keÀefJelee efueefn Cesner yebo kesÀues nesles. keÀenerlejer veJeb meebielee Deeueb Heeefnpes ne O³eeme®e
l³eeceeie®eb keÀejCe DemeeJeb. keÀefJelesMeer SkeÀ©He nesTve meJe& peie yeepeguee þsJelee ³esleb DeMeerner l³eeb®³ee
cevee®ee r SkeÀ DeJemLee l³eeb®³ee keÀefJelesle ef®eef$e le nesle.
legP³ee efkeÀveeN³eeJej GYeb jengve keÀefJeles,
ceer mees[tve efoues nesles SkeÀoe
Gjuesu³ee peiee®es oesvner efkeÀveejs
FlekeÀ keÀefJelesMeer Delet ì veeleb, peJeUerkeÀ Demeu³eecegUs®e keÀefJelee DeeOeej osles, DeeHeu³eeuee
peieJeles, leer®e DeeHeues meJe&mJe Deens, ner YeeJevee peeieespeeieer J³ekeÌle Peeueer Deens. DeeHeu³ee
DevegYeJeeletve®e keÀefJelee efvecee&Ce nesle Demeu³eeves leer leepeer ìJeìJeerle Demeles. efleuee MesJeì veener Demee
þece mecepener l³eeb®³ee keÀefJelesle Deens.
`ieJelee®³ee JeeUuesu³ee cegUebmeejKeer
keÀefJelee cevee®³ee ceeleerle
Òel³eskeÀ MJeemee®eer Deesue Dees{le
Hegvne efnjJeer nesTve GieJegve osCeejer'
DeMeer mJele:®eer SkeÀ JesieUer Jeeì MeesOeeJeerMeer Jeeìles. keÀefJelee peieC³ee®eb yeU osles, vewjeM³ee®es
DevegYeJe He®eefJeC³ee®eer MekeÌleer osles cnCetve efleLes®e meJe& PeesketÀve osTve jcetve pee³eb®e Je DeeHeueb SkeÀ
JesieU®eb efJeMJe efvecee&Ce keÀje³e®eb. SkeÀekeÀerHeCeeveb {emeUtve ve peelee keÀefJelesMe er mebJeeo keÀje³e®ee,
keÀJeef³e$eer®³ee cevee®³ee DeMee efJeefJeOe DeJemLeeb®es MeyoebkeÀve cnCepes DevegjeOee Heeìerue ³eeb®eer keÀefJelee
nes³e.
6.2ye)keÀJeer Fbêefpele YeeuesjeJe ³eeb®ee Heefj®e³e
pevce : 28 ces 1962, efjOeesje (efpe. efnbieesuee r) ³ee Kes[sieeJeele pevce DeeefCe JeemleJ³e
HejYeCeer ³esLeerue efMe#eCe Sce.S.Sce.efHeÀue. Demetve cejeþer®es ceneefJeÐeeue³eerve mlejeJej DeO³eeHeve.
keÀefJelesKesjerpe yejs®e ieÐeuesKeve (ceeF& Ieje Deeu³ee, ueUe) ³e e Je DeMeemeejKes ueefueleuesKe mebûen.
l³ee®eyejesyej (efYebiegUJeeCee) ner keÀeobyejer. l³ee®eyejesyej meceûe yeer. jIegveeLe®es mebHeeokeÀ. ve@Meveue yegkeÀ
ì^mì®es cejeþer Yeelejue efvemeie& Deeef Jeke=ÀefMesleerefve<þ peeefCeJee, efvemeiee&® es jewê©He, ÒeekeÌkeÀLee DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ meboYee&®ee ÒeYeeJeer JeeHej ner
JewefMe<ìîes l³eeb®³ee keÀefJeleeceOetve ef®eef$ele nesleele.
keÀeJ³emebûen : Heefnuee keÀefJeleemebûen (HeerkeÀHeeCeer) (1989), Deecner keÀeyee[e®es Oeveer (1992) otj
jeefnuee ieeJe (1994), kegÀUbefyeCeer®eer keÀneCeer (1996), Hesje (2002), ìenes (2004)...
DeveskeÀ HegjmkeÀejebveer mevceeefvele...
(Goe. jep³eMeemevee®ee Glke=À<ì mebHeeove jep³e HegjmkeÀej, meceûe yeer. jIegveeLe (1997),
efMeJeej meeefnl³e HegjmkeÀej, efM eJeej Òeefle<þeve,munotes.in

Page 55

556.2.1 DeeFbêefpele YeeuesjeJe ns peeleerJeble MeslekeÀjer Deensle, l³eecegUs les HeeJemee®eer Deelegjlesves Jeeì
Henele Demeleele. Deeleg[Jee³euee ueeieleele. keÀJeer cnCelees -
DeekeÀeUerpe keÀes©ve~ peeles ceePes
efob[îee HeleekeÀeb®es~ iepe&leele Yeej
DeeDeecnCepes®e pemeb efob[îee HeleekeÀe IesTve, Yepeve cnCele JeejkeÀjer peele Demeleele, leMeer®e DeeHeeJemee®eer Oeej keÀesmeUle Demeles.
Gjer GmeUlees~ YeeJevee®ee ueeW{e
HeleekeÀer®ee PeW[e~ Deesu ee neslees
³ee®eJesUer YeeJeveebveer Gj Ye©ve ³eslees. HeeTme ne efveefM®ele He[Ceej®e. keÀejCe HeleekeÀeb®ee
PeW[e Deesuee neslees. Heeb[gjbiee®eer ke=ÀHee®e Deens.
Keeueer ef®eKeueele~ He[les HeeTìer
ceeleer peCet Gìer~ Jeeme ³eslees
Heefnuee Hee T He[uee keÀer ceeleerletve megiebOe ojJeUt ueeielees. HeeTme He[lees cnCepes Mesleer®³ee
keÀeceebvee yenj ³eslees. l³eeJesUer meenefpekeÀ®e MeslekeÀN³ee®eer HeeJeueer ef®eKeue leg[Jee³euee meg©Jeele
keÀjleele.
keÀeìîeeceOeer Hee³e~ ®eeueleele Heeìe
ceveeceOeer ueeìe~ Deeveboe®³ee
ceeP³ee ceveeceO³es~ Gþlees keÀentj
Jeeìs ntjntj~ keÀe³e keÀ©
JeejkeÀN³eeuee Tve, Jeeje, HeeTme ³ee®es keÀener®e Jeeìle veener. l³ee®³ee ceveeceO³es HeÀkeÌle
Heeb[gjbiee®³ee Yesìer®eer Deeme Demeles. lemes®e Mesleele efkeÀle erner $eeme Peeuee lejer peeleerJeble MeslekeÀN³ee®³ee
Tj Ye©ve ³eslees. l³eeueener HeeJemee®eer Deeme Deens.
keÀJeer Fbêefpele YeeuesjeJe ns DeeJeeì Henele Deensle. DeekeÀeces mebHeJeuesueer Demeleele, Deelee lees efob[îee HeleekeÀe IesTve Heb{jHetjuee ®eeueuesuee Deens. l³eecegUs®e
Dee6.2.2 `ceeP³ee keÀefJelesuee ³eeJee' :
Fbêefpele YeeuesjeJe ns MeslekeÀN³eeb®³ee peerJeveeMeer FlekesÀ efveie[erle Peeues Deensle keÀer? l³eeb®³ee
keÀeJ³eele MeslekeÀjer DeeefCe l³ee®es peerJeve®e ³esles. l³eener Heg{s peeTve les mJele:®³ee keÀeJ³eeefJeefuene³euee ueeieleele l³eeJesUer l³eeb®eer keÀefJeleener peefceveerMeer Fceeve jeKetve®e DeJelejles.munotes.in

Page 56

56`ceeP³ee keÀefJelesuee ³eeJee
Mesvee... ceeleer ®ee oJe&U
keÀeìîeekegÀìele efnJe&U'
Demes mJele:®³ee keÀefJelesyeÎue efueefnCeeN³ ee YeeuesjeJeeb®eer keÀefJelee peceerve, HeerkeÀHeeCeer DeeefCe
MeslekeÀN³eeb®es keÀ<ì ³eeb®³eeMeer efveieef[le Deens. keÀJeer DeeHeu³ee keÀefJelesueener MesCee -ceeleer®ee®e megiebOe ³esT
os Demes®e cnCelees. l³eeHeg{s peeTve lees cnCelees ceeP³ee keÀefJel esves®e keÀeìîeekegÀìîeele efnJe&U peleve
keÀjeJeer.
ceeP³ee keÀefJelesves yeesue
keÀeUpeeleuee yeesueeJee
GvneUîeele KeeHejeuee
pemee Demelees DeesueeJee
keÀJeer keÀefJelee keÀjleebvee l³eeuee Goej GmeCeJeejer®eer iejpe veener. keÀejCe lees cnCelees c eeP³ee
keÀefJelesves ceeP³ee keÀeUpeele pes o[ues Deens les®e yeensj ³eeJes pemee GvneUîeele KeeHejeuee DeesueeJee
Demelees lemee. cnCepes®e cegÐeecentve keÀesCeleerner iees<ì keÀ© ve³es. lees DeesueeJee cegUeleuee DemeeJee.
Demees keÀeUe meeJeUe®e
ceeP³e e keÀefJeles®ee jbie
ieesN³ee -ieesceìîee keÀHeeUer
yegkeÀe Deefyeje®³ee mebieb
ceeP³ee keÀefJeles®ee jbiener keÀeUe meeJeUe®e DemeeJee. l³eeuee keÀesCel³eener DeuebkeÀejebveer,
©Heebveer, Òeefleceebveer veìJeuesueer vemeeJeer. keÀejCe Deeletve ³esCeejb®e KejbkeÀeJ³e Demeles. ieesN³ee ieesceìîee
keÀHeeUer Deefyej yegkeÀe MeesYetve efomelees.
ceeP³ee keÀefJeles®ee nele
Demees Deesye[ Oeesye[
veebieju³ee ceeleerJeeveer
JneJeb keÀeUer®e GIe[b
ceePeer keÀefJelee Deeletve Deeueer Heeefnpes leer Deesye[ Oee sye[ keÀe Demesvee. leer veebiejuesues Mesle pemeb
ceeskeÀUb ceeskeÀUb Demeleb leMeer®e ceePeer keÀefJelee keÀMeeceO³es ueHesìuesueer vemeeJeer. Kejs meeQo³e& l³eele®e
Deens.
Keejer -Deebyeì -legjì
ceeP³ee keÀefJeles®eer ®eJe
Gj HeÀe[gefve³ee ceePee
efleves Heesìeletve ³eeJeb
ceePeer keÀefJeleener GlmHetÀle& DemeeJeer. efle®³eeleerue Meyo, YeeJevee Deesj[tve leeCetve vemeeJeer.
DeMeerner YeeJevee ner keÀefJelee J³ekeÌle keÀjles.
6.2.3 jeveeJeveeleu³ee Gvneleevnele JeeUuesu³ee :
YeeuesjeJe ³eeb®³ee (otj jeefnuee ieeJe) ³ee keÀeJ³emebûeneletve veJ³ee peeefCeJee ÒekeÀì nesleele.
`ûeecepeerJeve' ne keÀJeer®ee DevegYeJe efJeMJee®ee keWÀêefyebot Deens. ³ee mebûeneleerue (jeveeJeveeleu³eemunotes.in

Page 57

57Gvneleevnele JeeUuesu³ee) ³ee keÀefJelesletve Meslecepetj efm$e³eeb®es oe efjêîe ef®e$eerle nesles. oeefjêîeele
peieCeeN³ee m$eer®es og:Ke ³ee Je DeMeemeejKeer iees<ì ef®eef$ele nesles. meemegjJeeefMeCeer®es mepeerJe ef®e$e
jsKeeìleevee keÀJeer efueefnlees :
jeveeJeveeleu³ee Gvneleevnele JeeUuesu³ee
meemegjJeeefmeCe ieesJeN³ee Jes®eles
keÀeìîeekegÀìîeeletve, {skeÀUe OemkeÀeìeletve `jeveesceeU efHeÀjCeejer DeeefCe ®egueeryejesyej
efpeveieeveer®ee peeU' HesìJeCeejer keÀefJeleeiele `leer' l³eeb®³ee keÀefJelesletve ³esTve peeles. Òee keÌkeÀLes®ee efmelee -
meeefJe$eer®eeb DeJeuebye ³ ee keÀefJelesle neslees. ³ee Je DeMeemeejK³ee ÒeekeÌkeÀLee JeeHejecegUs l³eeb®eer keÀefJelee
DeefOekeÀ mece=× nesles.
Kes[îeeleerue efm$e³eeb®es DevegYeJeefJeMJe ³ee Je DeMeemeejK³ee keÀefJelesletve DeOeesjsefKele nesles.
l³ee®eyejesyej ûeeceerCe m$eer® eer efJeefJeOe ©Hes osKeerue ef®e$eerle nesleele. (Dee³ee keÀefJelesle `DeeogmeN³ee yeepeguee ` JeejkeÀN³eeb®eer efob[er 'Heb{j Hetjuee ®eeueu³ee®es ¢M³e ef®eef$ele kesÀues Deens. Je©ve OegJeeOeej
HeeTme meg© dns. Hee³eele keÀeìe ©leuee Deens. lejer osKeerue JeejkeÀN³eebvee efJeÇue oMe&vee®eer Deeme
ueeieu³ee®es met®eve ³ee keÀefJelesletve nesles. DeeHeu³ee Iejele, Mesleele `efJeÇu e©He' meeceeJeu³ee®es ef®e$e ³ee
keÀefJelesletve DeOeesjsefKele nesles.
meebmke=ÀeflekeÀ peerJeveeceOeerue yengmebK³e meboYe& menpeiel³ee l³eeb®³ee keÀefJelesletve ef®eef$ele
nesleele. GoenjCeeLe& (Deeefob[îee HeleekeÀe Deeoer meebmke=ÀeflekeÀ meboYee&cegUs l³ee®eer keÀefJelee DeefOekeÀ DeLe&HetCe& nesles.
6.2.4 Pee[ePee[euee efJe®eeje :
keÀJeer Fbêefpele YeeuesjeJe ³eeb®eer keÀefJelee ieeJeekeÀ[®eer Deens. HeÀkeÌle ieeJeeke À[®eer®e veener lej
leer Meslee®eer Deens. keÀeUîee DeeF&®eer Deens DeeefCe l³eele jeyeCeeN³ee MeslekeÀN³eeb®eer peerJevekeÀneveer Deens.
Demeb cnCeleele keÀer l³ee®eer keÀefJelee MeslekeÀN³eeb®³ee Deelcenl³es®ee oe©Ce Feflenemeeuee
DeOeesjsefKele keÀjl es. Deepe®³ee J³eJemLesves efvecee&Ce kesÀuesu³ee MeslekeÀN³eeb®³ee Meesceeb[lees. legkeÀejeceeHeemetve Deepe®³ee MeslekeÀN³eebHe³e¥le Deelcenl³ee keÀje³euee Yeeie Hee[Ceejer
MeesJeeJejle Deens. l³eecegUs keÀeue®³ee meebmke=ÀeflekeÀ ÒeekeÌkeÀLeeb®eer veJeer ceeb[Ceer les keÀjleele. l³ee®eyejesyej
MeslekeÀN³eeb®³ee Deelcenl³es®es ns me$e LeebyeCeej veener ³ee®eerner YesokeÀ peeCeerJe keÀ©ve osleele.
Pee[ePee[euee efJe®eeje
Deelcenl³es®ee keÀneC³ee
³ee Hene[euee efJe®eeje
JecnCelees Pee[ePee[e efJe®eeje Deelcenl³es®³e e keÀneC³ee efkebÀJee Hene[euee efJe®eeje ceeP³ee yeeHee®es og:Ke
cnCepes®e ceeP³ee Je[erueeb®³ee og:Kee®es ieeCes Hene[eueener efJe®eej Demes keÀefJe cnCelees,munotes.in

Page 58

58Tme ueeJeu³ee jeveele
pesJne efHekeÀuee keÀeTme
meeU Heesìîeele Deeueer
DeeefCe megkeÀuee Hee Tme
pesJne MeslekeÀjer Tme efHekeÀJelees l³eeJesUer l³ee®³ee Heojer og:Ke®e Deeues. p³eeJesUer meeue
(meeueer®es Oeev³e) Heesìîee Ye©ve Jee{ueer l³eeJesUer HeeJemee®eer iejpe nesleer HeCe l³eeJesUer®e vescekeÀe
HeeTme He[uee®e veener. cnCepes®e p³eeJesUe r megKe efomee³euee ueeieles l³ee®eJesUer les efnjeJetvener Iesleues
peeles.
ìenes HeÀes[uee yeeHeeveb
³ee®eer ojerle efJejuee
Deelcenl³es®ee Hene[
l³ee®³ee Heesìele efMejuee
l³eeves Dee¬eÀesMe kesÀuee Hejbleg lees keÀesCeeueener SskeÀe³euee iesuee ve ener. ³ee ojer®³ee yeensj
He[uee®e veener, lees ojerle®e efJe©ve iesuee. cnCepes®e MeslekeÀN³ee®ee DeeJeepe keÀesCeeHe³e¥le Heesn®ele veener.
l³eecegUs®e MesJeì®ee He³ee&³e cnCetve lees Deelcenl³esuee®e keÀJeìeUlees, peJeU keÀjlees.
iesuee efJeosner nesT ve
yeeHe osJee®³ee oejele
osJe neslee PeesHeuesuee
MesJeìer yeeHeeves osJee®ee jmlee HekeÀ[uee. Hejbleg osJee®³ee oejele peeTvener l³eeuee v³ee³e
efceUeuee veener. keÀejCe osJe PeesHeuesuee neslee. DeMee ÒekeÀejs keÀJeer MeslekeÀN³ee®³ee og:KeeefJeJ³ekeÌle keÀjlees.
6.3 meceejesHe
keÀJeer Fbêefpele YeeuesjeJe ³eeb®eer keÀefJelee MeslekeÀN³eeb®³ee ÒeMveeb®eer ®e®ee& keÀjles. l³eeb®eer keÀefJelee
DeeHeu³ee ke=ÀkeÀjles Deens. l³eeb®eer keÀefJelee kesÀJeU og:Kee®es keÀ{ DeeJeUCeejer veener lej pes ke=ÀGþues Deensle. l³eeb®³ee cegmekeÌ³ee DeeJeUC³ee®eer pejyener ³ee keÀefJelesle J³ekeÌle nesles Deens. Fbêefpele
YeeuesjeJeeb®eer keÀefJelee JeemleJee®es oenkeÀ oMe&ve Ie[efJeCeejer Je Jee®ekeÀeuee Debleceg&Ke keÀje³euee ueeJeCeejer
Deens.
munotes.in

Page 59

59IeìkeÀ -7
De©Ce keÀeUs, JeerjOeJeue Hejye
IeìkeÀ j®evee :
7.1 De) keÀJeer De©Ce keÀeUs ³eeb®ee Heefj®e³e
7.1.1 veblej D eeuesues ueeskeÀ
7.1.2 Kejb yeesueueb keÀer meK³ee DeeF&uee jeie ³eslees
7.1.3 let ceojyees[& ceeP³ee mebieCekeÀe®ee
7.1.4 Òescee®eb nesT Ðee vee peeieeflekeÀerkeÀjCe
7.2 ye) keÀJeer JeerjOeJeue Hejye ³eeb®ee Heefj®e³e
7.2.1 Je³e Jee{le peele³eb DeeHeu eb
7.2.2 peeseflejeJe HegÀu³eeb®eb ef®e$e
7.2.3 KetHe ogjJej Heengvener
7.2.4 DeeHeueer veeU keÀOeer Hegjueer iesueer®e veener ieeJekegÀmeeble
7.3 meceejesHe
7.1 De) keÀJeer De©Ce keÀeUs ³eeb®ee Heefj®e³e
De©Ce keÀeUs (pevce 25 SefÒeue 1952, ce=l³et : 2008)
keÀJeer De©Ce keÀeUs ³eeb®es veeefMekeÀ ³esLes `JeemleJ³e' DeveskeÀ JeHeefnuee keÀefJeleemebûen je@keÀiee[&ve (1993) ceO³es ÒekeÀeefMele. mee³ejve®es Menj (1997), veblej
Deeuesues ueeskeÀ (2006), iueesyeue®eb ieeJeketÀme ³ee Je DeMeemeejKes l³eeb®es (®eej) keÀeJ³emebûen ÒekeÀeefMele
Peeues Deensle. DeveskeÀ HegjmkeÀejebveer mevceeefvele...
(veblej Deeuesues ueeskeÀ) ³ee keÀeJ³emebûeneletve meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ DevegYeJeefJeMJe
ef®eef$ele nesles. l³eeb®³ee mecee pevecemkeÀ ÒeJe=Êeeruee ef®ebleve DeeefCe J³eemebie ³eeb®eer pees[ efceUeu³eecegUs
l³eeb®eer keÀefJelee JeemleJeJeeoer nesles. MeespeeieeflekeÀerkeÀjCee®eer yeepeejmebmke=À leer DeeefCe ceeefnleer ¬eÀebleer®es Deblejbie Gueie[tve oeKeJeles.
GHeneme -GHejesOe ne mLee³eerYeeJe (peeieeflekeÀerkeÀjCeeleerue efJeefJeOe iees<ìeR®ee GHeneme)
peeieeflekeÀerkeÀjCe DeeefCe ceeefnleer leb$e%eevee®³ee peuueesDev³ee³ee®eer DeeefCe MeesJeeHej, mecekeÀeueerve JeemleJe, meboYe&mebHe=keÌlelee, MeyokeÀUsceOeerue met®ekeÀlee, DeesIeJeleer D eLe¥gue
MeyokeÀUe, ³ee Je DeMeemeejKes l³eeb®³ee keÀefJeles®es þUkeÀ efJeMes

Page 60

607.1.1 veblej Deeuesues ueeskeÀ :
`keÀeveeceeietve Deeueer DeeefCe efleKeì Peeueer' ³ee cnCeer®ee Òel³e³e DeeHeu³eeuee owvebefove
Dee³eg<³eelener DeveskeÀoe ³esle Demelees. IegmeKeesjer keÀ©ve, Dee¬eÀceCe keÀ©ve Deeuesues GHejs, HejosMeer
DeveskeÀoe cetU Yetceerleerue ÒemLeeefHeleebvee GodOJemle keÀ©ve Òemebieer ve<ì keÀ©ve mJele:®es meece´ep³e
ÒemLeeefHele keÀjleele. De©Ce keÀeUs ³eeb®³ee `veblej Deeuesues ueeskeÀ ' ³ee keÀefJeles®eer cetU mebkeÀuHevee ner®e
Deens.
veblej Deeuesu³ee ueeskeÀebvee
DeeOeer veJnleer yee³ekeÀe -cegueb
Iejoej, Òeeble, osMe
efkebÀJee Òesce keÀjeJeb DeMeer ceele=Yetceer
ns meJe& l³eebveer yeuekeÀeJeueb
Deved keÀe{ueer cegueb
Heueerk eÀ[®es ueeskeÀ DeeHeues veenerle
meebefieleueb l³eebvee veblej Deeuesu³ee ueeskeÀebveer
IegmeKeesjer keÀ©ve Dee¬eÀceCe keÀ©ve Deeuesues ns ueeskeÀ meg©Jeeleeruee SkeÀìs®e Demeleele,
l³eeb®³ee yejesyej l³eeb®eer yee³ekeÀe -cegues vemeleele, l³eebvee Iejoe jv e m e l e s ,Ò e e b l e ,o s M ev e m e l e e s ,l e j e rl ³ e e b ® e e r
ceele=Yetceer lej vemeles®e. cee$e les meejs keÀener yeUkeÀeJeleele. DeeHeues kegÀìg bye JemeJeleele DeeefCe l³ee
Yetceerleerue cetU®es ueeskeÀ GHejs Deensle DeMeer efMekeÀJeCe les cegueebvee osleele. keÀJee r Heg{s JesieUer®e Keble J³ekeÌle
keÀjlees -
veblej Deeuesues ueeskeÀ DeeOeer iegjeKeer nesles
®eesj DeeefCe uegìe© nesles, J³eeHeejer nesles
ìesUerJeeues Dee¬eÀceCe nesles, les ceeuekeÀ Peeues
jepes DeeefCe Hegjesefnle Peeues
veblej Deeuesues uees keÀ meg©Jeeleeruee iegjeKeer Demeleele, ®eesj uegìe© Demeleele, keÀOeer J³eeHeejer
Demeleele lej keÀoer Dee¬eÀceCekeÀlex Demeleele. HeCe veblej ³esLeerue YetceerJej keÀypee keÀ©ve les ceeuekeÀ
nesleele, jepes nesleele. les JesieJesieUs YegKeb[ MeesOeleele, osMe MeesOeleele. ûen -leejsner MeesOeleele DeeefCe
l³eeuee DeeHeu³ee HetJe&peeb®eer veeJes osleele. HeCe cetU Yetceerleuee ceeCetme cee$e les keÀOeer®e MeesOele veenerle
l³eeuee keÀOeer mecepetve Iesle veenerle.
veblej Deeuesu³ee ueeskeÀebveer ÒemLeeef HeleebceO³es ogner®eer yeerpes jesJeueer. l³eemeeþer l³eebveer keÀ Oeer
Demel³ee®³ee DeeOeej Iesleuee. keÀOe er [eWiej j®eues. keÀOeer JebMe Yeso kesÀuee, keÀOeer JeCe&Yeso kesÀuee. l³eeb®³eele
HetÀì Hee[tve l³eeb®³eeJej efJepe³e efceUefJeuee.
veblej Deeue sues ueeskeÀ ueesYeer, efJeueemeer nesles. mJele:meeþer mJeie& efvecee&Ce kesÀues. mJele:®³ee
osJeeuee Flejebvee vejkeÀ³eelevee efou³ee. kegÀìgbyeeceO³es, meceepeele meercee, yeebOe, ³eeb®³eeJe©ve Jeeo efvecee&Ce
kesÀu³ee iesu³ee. ns keÀjle Demelee bvee mJe le:®ee (Oeeefce&keÀ, meeceeefpekeÀ) jbie efouee. keÀJeer De©Ce keÀeUs ns
Heg{s DeMeener YeeJevee J³ekeÌle keÀjleele -munotes.in

Page 61

61veblej Deeuesues ueeskeÀ efJeOJemebkeÀ nesles
l³eebveer oie[ bkeÀeHeueer DeeefCe Pee[b
HeeCeer keÀeHeues DeeefCe ceeleer
ogmeN³eeb®eer peb ieue efJekeÀueer
veÐee DeeefCe [eWiejeJej yeepeejele DeeCeues
keÀOeer keÀOeer ogmeN³ee®ee osMe
DeeHeuee cnCetve efJekeÀuee
veblej Deeuesu³ee ueeskeÀebveer
ns ueeskeÀ efJeOJebmekeÀ nesles, l³eebveer ³esLeerue vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeerner GodOJemle ke sÀueer. Pee[s
keÀeHetv e pebieues ve<ì kesÀueer. ieewCe Keefvepe efJekegÀve [eWiej yees[kesÀ kesÀues FlekesÀ®e veener lej DeveskeÀ efþkeÀeCeer
ogmeN³eeb®eer peceerve mJele:®eer cnCetve efJekeÀueer.
l³eebveer lesLeerue pevepeerJeve efJemkeÀUerle kesÀues. l ³ee keÀHeìer ueeskeÀebveer ³esLeerue ueeskeÀeb®eer Iejsoejs
GodOJemle kesÀueer. ³eg× HegkeÀejues. keÀHeìeves efpebketÀve leLeekeÀefLele mJeeleb$³ee®es HegleUs GYeejues. mJe:®e s
je<ì^ieerle efueefnues DeeefCe SkeÀ efoJeme ³eeveb lej Deeuesu³ee ueeskeÀebveer cetU YetefceHet $eebvee nÎHeej kesÀues DeeefCe
les ÒemLeeefHele Peeues.
De©Ce keÀeUs ³eebveer keÀefJelesle JeCe&ve kesÀuesues ns veblej Deeuesues ueeskeÀ HegjCe keÀeUele,
Feflenemeele DeeefCe Deieoer Deepe®³ee ³egieelener efomeleele. HeÀkeÌle l³eeb®es mJ e©He yeoueues Deens. pegv³ee
keÀeUelener meece´ep³eebJej Dee¬eÀceCe nesle nesles. Deepe les kegÀþs peefceveerJej nesles, kegÀþs les meceepee®³ee
DeefmcelesJej nesles. keÀener efþkeÀeCeer ³ee Dee¬eÀceCe keÀl³ee¥keÀ[tve meceepee®³ee Þe×s®³ee, YeeJeYeeJeveeb® ee
Mem$e cnCetve JeeHej kesÀuee peelees, lej keÀOeer Oeeefce&keÀ, peeleer³e les{ efvecee&Ce keÀ©ve Je®e&mJe efc eUefJeues
peeles. leelHe³e&, cetU YetefceHet $e pej Dee¬eÀcekeÀ Peeues veener, lej veblej Deeuesues efMejpeesj nesTve l³eebvee
nÎHeej keÀjleerue.
7.1.2 `Kejb yeesueueb keÀer meK K³ee DeeF&uee jeie ³eslees' :
keÀJeer De©Ce keÀeUs ns peie keÀmeb yeouele ®eeueueb Deens De eefCe kegÀCee®ee kegÀCeeuee Hees mejeefnuee
veener ns JeemleJe `Kejb yeesueueb keÀer meKK³ee DeeF&uee jeie ³eslees' ³ee meejK³ee keÀefJelesletve leUceUerves
ceeb[leevee efomeleele.
meO³ee®³ee peieele ®eebiegueHeCee, mel³e, ÒeeceeefCekeÀHeCee kegÀþs lejer njJetve iesuee Deens.
Demel³ee®ee, efJepe³e neslee bvee efomelees. keÀ<ì keÀ©ve, ÒeeceeefCekeÀHeCes yeesueC³ee®eer efMekeÀJeCe osl es, efleueener
nuueer Kejs yeesueues keÀer jeie ³eslees.
ceeCemeeves osJe yeveJeuee
osJeeves yeveJeuee mebieCekeÀ
Kejb yeesue uebkeÀer,
meK³ee DeeF&uee jeie ³eslees.munotes.in

Page 62

62peieYej®eer®e ner jerle Peeueer Deens. `yeUer lees keÀeve efHeUer' ³ee v³ee³eev es peieYejele J³eeHeeN³eeb®es
jep³e Deens. He@efmemìveer ueeskeÀebmeejKes Megê. Deepener jml³eeJejerue efpeCes®e peiele Deensle. ³eb$e³egieecegUs
keÀeceieejeb®es cenÊJe keÀceer Peeues Deens. Deelee ceesþceesþîee keÀeceebmeeþer `Dee@ve -Dee@HeÀ'®e yeìCe oeye Ceejs
lepe&veer®es (yeesìeb®es) SkeÀ ìeskeÀner Hegjsmes Deens. Heg{s keÀJeer cnCelees -
megkeÌkeÀeUer®³ee keÀpee&le efve³eefcele ogcejlees MeslekeÀN³ee®ee ì^@keÀìj
ceO³e ceJeie& SkeÀ le©Ce :
DebOeejele YeefJeleJ³eeuee
ceeefnleerJeeues iesues nj Jetve
ì^@keÌìjmeejK³ee ³eb$eecegUs MeslekeÀN³eeb®es keÀ<ì keÀceer Peeues. HeCe l³ee®eyejesyej HeeJemee®³ee
uenjerHeCeeves lees keÀpee&®³ee KeeF&le ueesìuee peele Deens. ceO³eceJeieea³e le©Ceeuee lej YeefJeleJ³e®e
jeefnuesues veener. lees ®ee®eHe[lees®e D eens. DebOeejele DeeefCe l³ee®eJesUer ceeefnleer leb$e%eeve (Dee³eìer)
#es$eeleerue le©Ce cee$e Ssìerle peiele Deensle.
ceeles®³ee ogOeeuee efceUleb³e ceekexÀì
ceeCemeeuee efceUles®e SkeÌmeW®epe Dee@HeÀj
Hegjesieeceer ogkeÀeveele ®eeueleb³e
kegÀCee®e bner ¬esÀef[ì keÀe[&
³eebef$ekeÀerkeÀjCeebcegUs ceO³eceJeieea³e keÀejketÀve ve<ì neslees³e. l³ee®eJesUer Jeececeeiee&ves yeoyeoe
Hewmee efceUefJeCeeN³ee®eer neJener keÀceer nesle veener (®ece®eener Yejle veener) meO³ee mJele:®es cnCeCes
ceeb[e³e®es Deme sue lej les ueeskeÀMeener ceeiee&ves veener. Deej[eDeesj[e keÀ©ve®e ceeb[eJes ueeieles. lej®e
l³ee®eer oKeue Iesleueer peeles. DeeF&®³ee ogOee®es (Òescee®es) yeepeejerkeÀjCe Peeues Deens.
ceeCemeeueener efceUles Deens `SkeÌme®eWpe Dee@HeÀj' ogkeÀeveele keÀesCelesner DeeOegefvekeÀles®³ee
veeJeeKeeueer keÀenerner KeHeJetve Iesleues peeles Deens. pemes keÀesCel³eener ogkeÀeveele keÀesCelesner ¬esÀ[erì keÀe[&
®eeueles.
Hegvne Hegvne les®e efJeHejer#ee osleele HeefjJele&vee®³ee ®eUJeUer
keÀej YeejCeermeejKeb ®egHe®eeHe
kegÀCee®³ee ceeieb ®eeueueb yeewef×keÀ vesle=lJe?
jeleesjele ¬eÀebleer®eer mJeHveb HeenCeeN³eebvee
mekeÀeUer JneJeb ueeieleb³e nem³eemHeo
HeefjJele&vee®³ee ®eUJeUeRveener DeHe³eMe efomeles. les®eles®e efJeefomeleele. DeeHeu³ee keÀejYeeN³ee®³ee ceeies keÀejYeejCeer®es ®eeueeJes, lemes®e yegef×efpeJeer ueeskeÀ keÀesCee®esner
vesle=lJe ceev³e keÀjerle Deensle. l³eeletvener SKeeoe ¬eÀebeflekeÀejer efJe®eejeb®ee GYee jenlees. SkeÀe je$eerlemunotes.in

Page 63

63¬eÀebleer keÀje³euee, HeCe ogmeN³ee®³ee efoJeMeer l³ee®es nmes nesles. Heg{s keÀJeer DeeHeueer J³eLee DeefOekeÀ mHe<ìHeCes
ceeb[lees.
ceer veenerS kegÀCeer meceeuees®ekeÀ
njCeeN³ee ìerce®³ee yeepetves yeesueCeeje
ceer ueebye Heuu³ee®eb
efJepe³eer met$e ceeb[Ceeje
ceer veel³eeb®eer veJ³eeves ceeb[eceeb[ keÀjlees
ceeCetme Yebieejele ³esT ve³es cnCelees
keÀefJelesletve Hegvne Hegvne GieJele jenlees.
keÀJeer cnCelees, ceer keÀener kegÀþu³ee njCeeN³ee ìerce®³ee yeepetves yeesueCeeje meceeuees®ekeÀ vee ner,
keÀer keÀesCeer ceesþîee, otjieeceer efJepe³ee®es met$e ceeb[Ceejener veener. HeCe ceeCemeebceeCemeebleerue veeles Yebieejele
efveIet ve³es. cnCetve kesÀJeU ³ee veel³eeb®eer keÀefJeles®³ee ceeO³eceeletve veJ³eeves ceeb[Ceer keÀ© Heenlees Deens.
7.1.3`let ceojyees[& ceeP³ee mebieCekeÀe®ee' :
ceeefnleer -leb$e%eeve ns meO³ee®³ee veJ³ee efHe{eruee efceUeuesues Jejoeve Deens. Òeieleer®eer -
efJekeÀemee®eer DeveskeÀ keÀJee[s ³ee ceeO³eceeletve le©Ceebvee Kegueer Peeueer Deensle. peie Jesieeves peJeU ³esle
Deens. cee$e ³eeletve YeeweflekeÀ Deblej keÀceer nesle Demeleevee®e ceeCemeeceeCemeebleueer ojer cee$e Jee{le Deens.
let ceojyees[& ceeP³ee mebieCekeÀe®ee
DeeefCe ceuìerefceef[³ee keÀeryees[&
ne mebieCekeÀ, ner cescejer Deved
DeHe[sì Òeesûe@cener le t®e efouesuee
mebieCekeÀe®ee Deelcee Demeuesuee `ceojyees[&' neme meO³ee®³ee le©CeeF&®ee Deelcee yeveuee Deens.
cescejer (mcejCeMekeÌleer) lees®e Deens, DeHe[sì Òeesûe@cener (YeefJe<³ekeÀeueerve ³eespevee) lees®e oslees Deens,
Lees[keÌ³eele ner le©Ce efH e{er yengÞegle nesles, HeCe leer kesÀJeU mebieCekeÀe® ³ee peesjeJej. mebieCekeÀeb®³ee
ceoleerefMeJee³e SkeÀ HeeTuener Heg{s ìekeÀCes DeMekeÌ³e Deens. keÀJeer Heg{s cnCelees,
Heesjieb njJet ve³es cnCetve
yeeHe Heg{s peeJetve jml³eeJej GYee jenlees
lemee let Heg{s Deeueeme SkeÀefJemeeJ³ee MelekeÀele
Deece®³eener DeeOeer
cegueiee njJet ve³es cnCetve Je[erue pemes Heg{s peeTve jml³eeJej GYes jenleele, lemee ne
mebieCekeÀ SkeÀefJemeeJ³ee MelekeÀeleerue ceneHeg©jeefnuee Deens. l³eecegues lelkeÀeueerve ceneHeg©Peeues Deensle. ceeefnleer leb$e%eeveeves meejs efJeÍJe®e keÀeyeerpe kesÀues Deens. yeeje nÊeer®es yeU l³eeuee efceUeues
Deens . DeY³eemeeHeemetve keÀuee -meeefnl³eeHe³e¥le meJe&®e #es$eele l³ee®es Òee yeu³e Deens.munotes.in

Page 64

64Deelee ³ee Dee³eìer®³ee ³egieele
oefueleebvee ef[ -efueì keÀjC³eemeeþer
veJeveJeerve mee@HeÌìJesDej ³esleensle
DeeefCe Òeesûe@ce Kejeye keÀjC³eemeeþer
mees[ues peel eensle efJecee$e ns nesle Demelee bvee ceeCemee bceeCemeebleerue HejmHej mebJeeo njJeuee Deens. ³ee Dee³eìer®³ee
³egieele oerve ogyeUîeebvee mLeeve veener. l³eebvee `[erefueì' keÀjC³eemeeþer veJeveJeerve `mee@HeÌìJesDej' ³esle
Deensle. `Òeesûe@ce' K ejeye keÀjC³eemeeþer `Jne³ejme' mees[ues pe ele Deensle. ceeCemeeuee `ceeCet me' cnCetve
veener lej Jemleg cnCetve ieCeues peele Deens. cee$e `DeBìer Jne³ejme' Keyejoejerner Iessleueer peeles Deens,peer
Deieoer®e lees keÀ[er Deens.
meejs peie®e yeoueles De ens. Òe®eb[ Jesieeves yeoue Ie[le Deensle. cee$e pes mekeÀejelcekeÀ yeoue
Jne³e®es Deens, les cee$e Depetvener HegCe&HeCes efomele veener³es. GHeÀejeìîee He×leerves®e ieefCeles mees[efJeueer
peele Deenssle. ceeCemeeuee `ceeCetme' cnCetve veener lej Jemlet cnCetve ieCeues peele Deens.
mJele:®³ee mJeeleb$³eemeeþer ogmeN³ee®eb mJeeleb$³e Kelece keÀjCeejs
meeues ns ueeskeÀMeener peveveerJeeues ogueebies
DeeHeueb l³eeb®³eeJej HeÀej Òesce
HeCe DeeHeu³ee keÀu³eeCee®eb jep³e
efveIeeues³e les cees[erle keÀe{e³ euee
Deved ns ceeefnleer leb$e%eevee®eb keÀesueerle
meeHeueb³e ceekeÀ[eb®³ee neleele
mJele:®³ee mJeeleb$³eemeeþer ogmeN³eeb®³ee mJeeleb$³eeuee Ieeuee Ieeleuee peele Deens.
ueeskeÀMeenerJej Deece®es Òesce Deens cnCeCeejs ueeskeÀ keÀu³eeC³ee®es jep³e®e c ees[erle keÀe{e³euee efveIeeues
Deensle. ner meejer ue{eF& Deelee efveCee&³ekeÀ ìHH³eeJej Deens keÀejCe ceeefnleer leb$e%eeve veeJee®es keÀesueerle
KejesKej ceekeÀ[eb®³ee®e neleer meeHe[ues Deens.
7.1.4 `Òescee®eb nesT Ðee vee peeieeflekeÀerkeÀjCe' :
peeieeflekeÀerkeÀjCe ne meO³ee®³ee ³egieeleuee He jJeueer®ee Meyo yeveuee Deens.
peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs peie peJeU Deeue s. ceeefnleer®es peeUs meJee¥vee Kegues Peeues. cee$e l³ee®eJesUer ceeCetme
ceveeves SkeÀceskeÀebHeemetve otj iesuee. Fbìjvesì, mceeì& HeÀesve DeeefCe Flej DeeOegefvekeÀ leb$ee®³ee ieoejesUele
ceeveJeer YeeJeYeeJevee cee$e njJetve iesu³ee. Òel³eskeÀ iees<ìerle, Òel³eskeÀ ke=Àleerle leb$e%eevee®ee nmle#esHe
Jee{u³eeves, ceeCemee ®es peerJeve®e ³eb$eJele Peeues. ÒesceemeejKeer Goelle YeeJeve ener ke=Àef$ece Peeueer. efle®esner
yeepeejerkeÀjCe Peeues cnCetve®e keÀJeer cnCelees, peeieeflekeÀerkeÀjCe ns ceeveJee®³ee Yeu³eemeeþer DeeefCe ³ee
leb$e³egieele iejpes®es Demesue, lej Òescener eflelekesÀ®e iejpes®es Deens l³ee®esner peeieeflekeÀerkeÀjCe nesT Ðee!
`Òescee®e bnesT Ðee vee peeieeflekeÀerkeÀjCe' ³ee keÀefJelesle De©Ce keÀeUs ³eebveer ceeveJee ®esD e e ³ e g < ³ e
keÀmes ³eb$eJele nesle Deens. DeeefCe ceeCetme leb$e%eevee®³ee efkeÀleer Deenejer iesuee Deens. ns meebieleevee efJeveesoer
Mewueerle keÀ ener GoenjCes efoueer Deens. peer meO³ee®³ee DeeOegefvekeÀ ³egieele HeeJeueeHeeJeuee bJej Òel³e³eememunotes.in

Page 65

65³esleele. kegÀìgbyeeleerue mebJeeo njJele ®eeueuee³e, cegueeuee ceesþîee MeeUsle Ieeleues keÀer, DeeHeues keÀle&J³e
mebHeues Demes ceeveCeeN³ee Jeef[ueebvee DeeHeuee cegueiee efkeÀleJeerle Deens ns ceeefnle vemeles leer®e iees<ì ceguee®eer.
Je[erue cnCepes Hewmes HegjJeCeejs ³eb$e, ns®e ceveele IeÆ yemeu³eeves Je[erueeb®es HegCe& veeJe l³eeuee
ceenerle DemeC³ee®es keÀejCe®e veener. ceesyeeF&ue®ee efjbieìes ve ne DeveskeÀ DeJemeeve IeelekeÀer þjlees. Òemebiee®es
ieebefYe³e& ve<ì keÀjlees, ns meebieleevee keÀJeerve scnìues Deens, DeeF&®³ee ef®elesuee Deiveer osle Demele ebvee
ceguee®ee ceesyeeF&ue Jeepeuee... `kegÀ³ee&le meoe cebieuece...' DeepeeryeeF¥®³ee yeìJ ³eele Deelee pe[eryegìer
vemeles, Heesì ogKeu³eeJej leerner cnCeles, `oesve Ieesì keÀesu[^eRkeÀ®es'
ceesþîee cegueeves ef®elesuee Deiveer efoueer
kegÀ³ee&ççle meoe cebieuece®e
ceeietve ceesyeeF&ueJej efjbieìesve Deeuee
Heesìele ke=Àceer Peeu³ee
Deepee ryeeF¥ve yeìJ³eeletve MeerleHes³ee®eer yeeìueer efoueer.
leerve JesUe Ies cnìueer.
HetJeea Heleer otj iesuee lejer Helveeruee ceveeletve ngjngj Jeeìe³e®eer. Deelee ceesyeeF&uecegUs melele
mebHeke&À þsJeCes MekeÌ³e Peeu³eeves `ngjngj' ne Meyo®e DeveesUK eer Peeuee Deens. veJeerve JeFbefiueMe He×leerves MegYes®íe osle meepejs nesles. ieg{erHee[J³eeuee cee$e ÒeLee, HejbHejebvee HeÀeìe osle
FueskeÌì^e@efvekeÀ Jemlegb®eer Kejsoer nesles. pees[eroej efveJe[lee bvee ÒeLece ®eewkeÀMeer ne sles yeBkeÀ ye@uevme, ¬esÀ[erì
keÀe[&®eer. l³eecegUs DeveskeÀ Òel³e#e YesìC³eeDeeOeer®e FbìjvesìJe©ve®e ueive cees[les. ceeCemee®³ee cetU
mebJesovee njJetve iesu³ee®es ef®e$e efomeles.
keÀuee #es$eelener yeepee©HeCee®ee efMejkeÀeJe Peeuee Deens. cnCetve ®e keÀJeer cnCelees, ke=À$eerce
HeeJemeeJej efueefnuesu³ee keÀefJelesuee Heentve jep³e HegjmkeÀej efceUlees. keÀefJeleeb®eerner efjefcekeÌme nesle Deensle.
keÀefJeleemebûen ef[efpeìue Peeues Deensle. DeeefCe l³eeb®eer meceer#ee keÀjC³eemeeþer Hee@ueermecee r#eekeWÀês GYeer
jenle Deensle. keÀesCeleerner keÀefJelee Demmeue jeefnuesueer veener.
cnCetve®e ne@jj efmevesceeJeeues met®evee osleele, `Yeerleer®eer pevetkesÀ' meesyele DeeCeu³eeefMeJee³e
efLeSìjceO³es ÒeJesMe efceUCeej veener.
efJeYekeÌle kegÀìgby eeleerue ceeCemesner efJeYekeÌle nesle Deensle. cegueiee mee³eyej yeBkesÀle iesce KesUe³euee,
lej Je[erue JeeFve ke@ÀHesÀle oe© H³ee³euee, ns ef®e$e DeveskeÀ kegÀìgbyeele efomeles. p³eeuee Jej®eer keÀceeF& Deens
lees DeMee J³emeveeb®³ee efþkeÀeCeer ueeskeÀ efÒe³e neslee bvee efomelees. GoeÊeerkeÀjCee®³ee veeJeeKeeueer DeveskeÀ
meeceeefpekeÀ GHe¬eÀce kesÀu es peeleele. cee$e l³eele ceeCet mekeÀer DeeefCe ceeCemeeuee mLeeve vemeles cnCetve®e
meceeveles®ee yegjKee HeebIejuesu³ee meceepeele m$eer Depetvener Deyeuee ®e Deens. efle®³eeJejerue Del³ee®eej
Jee{le®e Deensle. ®ebieUJeeo yeeskeÀeUle Demelee bvee MeslekeÀN³eebkeÀ[s keÀesCee®es ue#e veener.
ef®eveer yeveeJeìer®³ee lekeÀuee ot Jemletb ®es meJe&$e Òeeyeu³e Deens. Deieoer Yeejleer³e mebleeJejner
l³ee®ee HeefjCeec e Peeuee Deens. cee$e ogozJe Deens keÀer, Demmeue keÀuee yeepetuee mee©ve DeMee lekeÀuee ot
iees<ìeRvee JeenJee efceUles Deens.munotes.in

Page 66

66peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee DeeCeKeer SkeÀ HeefjCeece cnCepes peerJeveeleueer menpelee njJetve peeTve
l³eele ke=À$eercelee Jee{le Deens. keÀOeer cnCelees, Kes[îeeHee[îeeleu³ee cegueerner Deelee ye#eerme befceUeu³eeJej
Deevebo J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer efJeÍJemegbojermeejK³ee jent ueeieu³ee Deensle. YeìkebÀleer nesles Deens HeCe
mkesÀefìbie keÀ©ve, DeeefoJeemeeRmeeþer pebieuesner Deele eD e e e f ì & e f H e À e f M e ³ e u eP e e u e e rD e e n s l e .D e e e f C eo e f u e l e e b v e e n e r
ceìCee®³ee JesHeÀme&®ee J³eJemee³e efceUeuee Deens.
peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs peie peJeU ³esle Demelee bvee, iueesyeue les ueeskeÀue DeLee&le iueesyeue ner
mebkeÀuHevee ©pele Demelee bvee, m eceepe cee$e mebkegÀef®ele nesle Deens. meceepe ne DeveskeÀ ceeCemeebJej®³ee
mecetne®ee ve neslee, lees SkeÀe ceeCemee®ee neslees Deens FlekeÀe ceeCetme mJeeLeea, mJekeWÀefêle Peeuee Deens.
veeleer efJeme© ueeieuee Deens.
ÒeyeesOevekeÀej, efJe®eejJeble ³eeb®ee ÒeYeeJe meceepeeJej jeefnuesuee veener, jml³ee®es [ebyejerkeÀjCe
pemepemes Hegvne Hegvne GKe[les, leMeer®e ceeCemee®eer DeJemLee Peeueer Deens. l³eeb®³ee peerJeveele mLew³e&
Gjuesues veener. keÀesCelesner yebOe l³eeuee jeefnuesues veener. Òesce, Þe ×e ³ee YeeJevee lej oe yeu³ee®e iesu³ee
Deensle. Üsmecee peeleueer ojer Jee{les Deens DeeefCe leer keÀceer keÀjC³eemeeþer Òesce ns®e SkeÀcesJe meeOev e Deens. HeCe keÀJeer
cnCelees, Òesce ns keÀener kegÀ þtve ì^keÀ, ì^sve, efJeceeve, penepes Ye©ve DeeCelee ³esle veener. leb$e%eevee®es peeUs
Heme©ve meceepeeleerue ceeCemes SkeÀceskeÀebpeJeU DeeCeueer Heeefnpesle. Òescee®³ee yebOeveele l³eebvee De[keÀJeues
Heeefnpes, peeieeflekeÀerkeÀjCeeves peiee®es pemes JewefMJekeÀ Kes[s efvecee&Ce kesÀues. Deelee Òescee®esner
peeieeflekeÀerkeÀjCe nesT Ðee.
7.2 ye) JeerjOeJeue Hejye
efMe#eCe : yeer.Sme.meer.[er.S[.
J³eJemee³e : ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ, JeemleJ³e Heeue, (lee. JeWieguex, efpe. efmebOegogie&) ³esLes.
keÀeJ³emebûen : ojmeeue oj MeskeÀ[e (2006, 2009)
veJee#ejoMe&ve ³ee Jee*dce³eerve efve³elekeÀeefuekeÀe®es ÒekeÀeMekeÀ. DeveskeÀ HegjmkeÀejebveer
mevveeefvele... GoenjCeeLe& (jep³e Meemevee®ee yeefnCeeyeeF& ®eewOejer keÀeJ³e HegjmkeÀej 2006), ceneje<ì^
HeÀeGb[sMeve ûebLe HegjmkeÀej (2007), `legkeÀe cnCes' keÀeJ³e HegjmkeÀej (2007), vee.n. DeeHeìs keÀeJ³e
HegjmkeÀej (2007)... Deeoer.
mJele:®³ee JesieUsHeCeeves J³ekeÌle nesCeeje DeeefCe efJeefMe<ì meeceeefpek eÀ, jepekeÀer³e, Jew®eeefjkeÀ
YetefcekeÀe IesCeeje ne keÀJeer Deens. l³ee®³ee keÀefJelesletve meceepeJeeoer ¢<ìer®es mebJesoveMeerue keÀJeerceve ef®eef$ele
nesles.
Dee³eg<³eele keÀener®e Ie[le vemeu³eecegUs peieC³eeleerue Gceso mebHele ®eeueu³ee®eer Kebl e,
l³ee®eyejesyej peieC³ee®es efvel³e meesHemkeÀej keÀ©ve osKeerue keÀenerner keÀjerle vemeu³ee®eer kegÀjle[Ceejer
YeeJevee ³ee keÀJeer®³ee keÀefJelesletve ef®eef$ele nesles.munotes.in

Page 67

677.2.1 Je³e Jee{le peeleb³e DeeHeueb :
SKeeÐee J³ekeÌleeruee DeeHeu³ee peerJeve e®eer efoMee meeHe[le veener, efkebÀJee ceeie& efceUle veener.
l³eeuee keÀejCener efle®e J³ekeÌleer Demeles. DeMeeJesUer ceeCemee®es ceve DeefOekeÀ®e YeebyeeJegve peelee bvee efometve
³esles. DeeefCe DeveskeÀ iees<ìer keÀje³e®³ee jentve peeleele. pes keÀje³ euee Heeefnpes les vescekesÀHeCeeves Je l³ee l³ee
Je³eele kesÀues peele veener. l³eecegUs DeMee J³ekeÌleer®³ee Heojer efvejeMee®e ³esles. efkebÀyengvee ceve DeefOekeÀ®e
YeebyeeJetve peeles. DeeefCe yeIelee yeIelee Je³e Jee{le peeles. ³eeefJeJe³e Jee{le peele b³e DeeHeue b
DeeefCe HeÀeueleg iees<ìeRle De[keÀle peelees³e DeeHeCe
DeeHeCe kegÀþu³eelejer efkeÀjeCee ceeuee®³ee ogkeÀeveele
HelemebmLes®³ee efkebÀJee kegÀþu³eelejer mebIeìves®³ee keÀe³ee&ue³eele
efyevekeÀeceer yemegve Dem elees
efkebÀJee kegÀþu³eelejer osJeUeleu³ee keÀekeÀ[ Deejleerle
metje f c e m e U l ej e n l e e s .
keÀJeerves efoMeenerve ceeCemee®³ee JeeJejC³eeJej vescekesÀHeCeeves Yee<³e kesÀues Deens. keÀejCe yeN³ee®eMee
J³ekeÌleer DeMee®e efJeefJeOe iees<ìerle De[keÀle pee leele. l³eelener keÀeskeÀCeeleerue HeefjefmLeleerle ³eemeeþer
peemle®e Heesjeneleer ue³ee HebkeÌleerlegve keÀJeerves HeneìsHeemegve®e ceeCemee®ee efove¬eÀce meebiegve ìekeÀuee Deens.
DeeHeuee JesU peele veener
efce$eekeÀ[b peeJe lej l³ee®³ee Keesueeruee kegÀuegHe
efkebÀJee kegÀþu³eelejer Dee@efHeÀmeele
keÀceeJeCeeN³ee yee³ekeÀesuee
DeeCee³euee pee³e®eb Demeleb l³eeuee
efkebÀJee je@kesÀue ceerþ efcej®eer
FueseqkeÌì^keÀue efyeue efyeIe[uesu³ee HeÀesve®eer le¬eÀej
veelesJeeF¥keÀe®eer DeepeejHeCe, yeeUlebHeCe, Jee{efoJeme efkebÀJee yeejme b
efkebÀJee lees meoeaHe[Meeve b
yespeej nesTve [e@keÌìjkeÀ[b
efkebÀJee neleele peHeceeU Oe©ve leemeveleeme O³eeveele iegjHeÀ ìtve
efkebÀJee yee³ekeÀesMeer Yeeb[gve leeJeeleeJeebve Iejeyeensj
efkebÀJee kegÀueieg©®e b mJeeiele, GodIeeìve, met $emeb®eeueve, ûeecemJe®ílee
jkeÌleoeve, meesMeue ke@Àcme, efJeÊeer³e Devegoeve, osCei³ee
Demee lees ieUeYej yeg[euesuee
keÀJeer JeerjOeJ eue Hejye ceeCemee®³ee efyevekeÀecee®eer ³eeoer®e oslees. keÀejCe DeMeer ceeCemeb
meceepeeceO³es DeJeleerYeesJeleer Hene³euee efceUleele. ner ceeCemeb cnìueb lej KetHe®e keÀe³e&ceive
Demeu³eemeejKeer Demeleele. Hejbleg l³eeb®es kegÀþuesner keÀece ns GlHeeo keÀlesle cees[le veener. ner keÀeces leMeer
DeveglHeeokeÀ®e Deensle. DeMee ceeCemeebvee DeMee®e keÀeceele jme Demelees. cnìue blej ner ceeCemeb efoJemeYej
kegÀþsvee kegÀþs iegbleuesueer Demeleele. Hejbleg l³eeb®³ee l³ee JeeJejC³ee®ee HeÀe³eoe l³eeueener ne sle veener DeeefCemunotes.in

Page 68

68kegÀìbgyeeuee lej veener®e veener! JeerjOeJeue Hejye Lees[îeeMee GHejesefOekeÀHeCes, GHenemeelcekeÀlesves DeMee
ceeCemeeb®ee DeeHeu³ee keÀeJ³eeletve mecee®eej ³eslee bvee efomeleele. Heg{s keÀJeer cnCelees -
DeeHeCe ceie l³ee®³ee yeejke Ì³ee Heesjeb®e yeUsyeUs®e
keÀewlegkeÀ keÀ©ve Jeeì Oejlees
keÀJeer Oeeefce&keÀHeCee®ee cnCepes®e GHeeme -leHeeme, peHe -leHe Fl³eeoer iees<ìeR® ³eeD e e n e j e r
iesuesu³ee meceepee®eer keÀeJ³eeletve efKeuueer G[efJelees. lemes®e peeieeflekeÀerkeÀjCeeleerue veJ ³ee veJ³ee
GlHeeovee®eer ceeCemeeuee He [uesu³ee YegjUer®ee GHejesOeelet ve mecee®eej Ieslee bvee efometve ³eslees.
Iejer HejleeJe blej
yee³ekeÀes®es meesUe Meg¬eÀJeej, ceeie&MeerefMe[ea MesieeJe DekeÌkeÀuekeÀesì, mebkeÀ<ì ®elegLeea
De<ìefJ evee³ekeÀ Þe×e meyegjer efÖeÀpe Gb®e ìeb®ee®es meB[ume
efJeCekeÀece YejlekeÀece JeeBefMebie ceMeerve Mespeejer veJ³ee peeefnjeleer
keÀesueiesì MeecHeg He@Àefceueer HueBefvebie
Jepeve keÀceer keÀjC³ee®es GHee³e
Meefve efMebieCeeHegj
efuebyeg efcej®³ee efyeyyee
ceefnuee ceb[U HeeueLee leeby³ee
ceefnuee Iej®es JeeleeJejCener lemes meveeleveer®es Demeles. keÀejCe yee³ekeÀesves DeesyeeUs, DeveskeÀ
GHeeme -leeHeeme ³eeceO³es Iejer iesu³eeJej DeMee®e iees<ìer bceO³es DekeÀ[gve He[uesueer ceeCemeb, lej ogmej erkeÀ[s
peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs yeepeejele Deeuesu³ee veJeveJeerve iees<ìeR®eer ³eeoer®e Kejb lej ns meJe& He jJe[ Ceejb
vemele®eb Hejbleg peeieefleefkeÀkeÀjCee®³ee YegueYeguew³³eeuee HeÀmeuesueer meieUer®e ceeCemeb. l³eeceO³es Jepeve keÀceer
keÀjC³ee®es GHee³ener meg®eefJeuesueer Demeleele, Hejle ³eeceO³es efuebyeg efcej®³ee DeeefCe efyeyyee cnCepes®e
DebOeÞe×e Hemejuesueer efomeles. DeeefCe Iejer Iees[b Me=bieeefjkeÀ JneJes ,lej Helveer®eer ceeefmekeÀ HeeUer (HeeueLee
leeby³ee) cnCepes®e meJe&$e efvejeMe e®e keÀJeeruee efomeles. Hejle yee³ekeÀes®ee $eeiee Je l³eelegve leer þCekeÀeJeles
keÀer, kegÀþu³eelejer DeeÞeceele peeTve jene. meele -Deeþ efoJeme cnCepes [eskebÀ efþkeÀeCeeJej ³esF&ue.
nleyeue nesTve, efkebÀJee yee³ekeÀesuee ceole cnCetve oesve cegþ cegie yeebOegve þsJelees DeeHeCe Deesu³ee HeÀ[keÌ³eele
keÀJeer GHenelcekeÀ jerleerves meJe&meeceev³e J³ekeÌleer®eer J³eLee®e ceeb[leebvee efomelees.
keÀOeer cejeþer®es ÒeeO³eeHekeÀ Yesìleele
l³eebvee meblemeeefnl³e Jeiewjs Òee®eerve HesHej D emeu³ee veb
DeeJee&®eerve Jeiewjs ì®e vemelees.
lejer HeCe DeeHeCe Jee{leer Heesj byeeU
kegÀULee®eer efHeþer vee®eCeer®eer YeekeÀjer
peerJevemelJe YeepeerHeeuee mcejCeMekeÌleer Jee{efJeC³ee®eer ìe@efvekeÌme
mel³e meeF&yeeyee HeWÀieMegF& ieeJeekeÀ[®eb nJeeHeeCeer efkeb ÀJee
cegleKe[îee Jej®es jeceyeeCe Fueepe
IejyeebOeCeer®³ee ke Àpe& ³eespevee DeeefCe Deeives³eskeÀ[s efkeÀ®eve keÀer Demee -Deleesveele
l³eeHes#ee menkeÀejer ie=nefvecee&Ce mebmLee efnjes nesb[e
meueceeve yepeepe De@Jnjspe efJeMJemegbojer
Deme®e keÀener yeener KegHe KegHe Deelceer³elesveb yeesuele jenleesmunotes.in

Page 69

69lelJe%eeve Deej.[er. Hee@ueerefìkeÌme vee@ve -ûeBìs[ yeskeÀejebvee
ScHuee@³eceWì v³egpe osle DeeOeejJe[ nesle jenlees
DeeHeuee JesU peele veener
3 ceeCemeb DeeHeuee JesU peele veener. l³eeJesUer %eev ev e m e l e e bvee keÀMeeJejner yeesuele jenleele,
³eeb®es GHenemeelcekeÀ Je GHejesefOekeÀHeCes JeCe&ve keÀJeerves kesÀues Deens. l³eeceO³es keÀesCel³eener iees<ìer b®es yeeJe[s
vemeles. ceie lelJe%eeve Demeg os, yeskeÀejebvee veeskeÀN³eebyeeyele meuuee, meble m eeefnl³e, iee[er®es De@Jnjspe
keÀe³e Heemegve keÀesCel³ee 3 KeeÐeHeoeLee&le peerJevemelJe Demele bFLeHe³e¥le DeMee yeN³ee®e keÀener iees<ìerJej
ceeCemes DeeHeu³ee leeje ís[le Demeleele ³eeJej keÀJeer JeerjOeJeue Hejye DeeHeu³ee keÀeJ³eele vescekesÀHeCeeves
ceeb[leele ³eeceO³es ceeCemee®es efjkeÀeceìskeÀ[sHeCe oeKeJetve efoues Deens. keÀJeer Heg{s cnCelees -
keÀeue cegÎece®e cnCetv e, KegHe ieoea Demeuesu³ee meuet veceO³es efMejuees
efHeþe®³ee ®ekeÌkeÀerJej meJee¥le MesJeì®³ee vebyejeJej jeefnuees
mekeÀeU®e e yeje JesU meb[emeele®e IeeueJeuee
ogHeeje r meieUer keÀesefue<ì keÀbPee[tve keÀe{ueer
veblej ogOee®e bveerJele&ceev eHe$ee®eb DeboepeHe$ekeÀ ceeb[ueb
DeeefCe meeb³ekeÀeUer yegpeieeJeC³eemeejKe byee³ekeÀesmeesyele
nUoerkegbÀkeÀJee®³ee yeepeejeuee iesue es.
p³eebvee keÀener®e keÀjC³eemeejKes vemeles DeMeer ceeCemeb DeveskeÀ iees<ìerceO³es peeefCeJeHetJe&keÀ DeeHeuee
JesU IeeueJele Demeleele. cnìueb lej efveef<¬eÀ³e keÀce& cnìueb lej mJele:uee Gefie®e®e iegbleJetve þsJeCes DeMee
ceeCemeeb®³ee ÒeJe=Êeer® es oMe&ve keÀJeer Ie[Jelee bvee efomegve ³eslees. MesJeìer keÀJeer cnCelees -
SketÀCe keÀe³e lej keÀenerner keÀjle veener DeeHeCe
DeeefCe Je³e Jee{le peele³eb DeeHeueb
ojmeeue oj MeskeÀ[e Metv³e ojeveb
keÀJeer `Je³e Jee{le peele³eb DeeHeueb' ³ee keÀeJ³ eele ceeCemeeb®³ee SketÀCe®e efveef<¬eÀ³elesJej Yee<³e
keÀjle jenlees. ceeCemeebvee vescekesÀ GlHeeoer lekeÀece keÀesCeles DeeefCe DeveglHeeoerle keÀece keÀesCeles ³eeleuee
HeÀjkeÀ mecepele vemelees; ceeCemeb DeeHeuee JesU kegÀþslejer IeeueJele jenleele, l ³eecegUs l³eeb®³ee nelegve
mJele:meeþer kegÀìgbyeemeeþer DeeefCe meceepeemeeþer keÀesCelesner ®eebieues keÀece Ie[le veener. HeÀkeÌle Je³e Jee{le
peele³eb DeeefC e lesner ojmeeue oj MeskeÀ[e Met v³e ojeveb.
keÀJeer JeerjOeJeue Hejye ns efmebOegogie& efpeu nîeeleerue (keÀeskeÀCe) Demeu³eecegUs l³ee Yeeieeleerue
ceeCemeeb®es peerJeve®e¬eÀ jsKeeìues Deens. DeMeer ceeCemeb Deepegyeepeguee vesnceer®e ¢<ìerme He[leele. JeerjOeJeue
Hejye ³eeb®es meceepeekeÀ[s yeIeC³ee®es mebJesoveMeerue ceve ³ee keÀeJ³eele efomegv e³ e s l e s .l e m e s ® el ³ e e b v e e³ e e
ÒekeÀejeyeÎue Deleesveele ®eer[ Demeuesueer efomegve ³esles. l³eelegve®e l³eeb®ee $eeiee neslees. l³eecegUs®e kegÀþs
$eei³eeves, kesÀJne kesÀJne GHenemeelcekeÀ, GHejesefOekeÀHeCes les efueefnle peeleele.
7.2.2 peeseflejeJe HegÀu³ee®eb ef®e$e :
%eeveiebies®³ee meJe&$e Òemeej keÀjCeeN³ee cenelcee peesefleyee HegÀueW®ee DeeHeu³ee jespe®³ee
J³eeHeejeceO³es ceeCemeeuee efJemej He[lees. HeÀkeÌle efMe#eCe®e veener lej yengpeve meceepee®³ee Jebef®elesmeeþer
cenelcee HegÀues ns yeb[ kesÀuesues Heeefnues ¬eÀebeflekeÀejer J³eeqkeÌleceÊJe Hejbleg l³eeb®ee Deelee HeÀkeÌle efYebleerJej
HeÀesìes®e ueìkeÀJeuesuee Deens. l³eeb®³ee efJe®eejeb®ee ceveg<³eeuee efJemej He[le ®eeueuee Deens DeMeer Keble
keÀJeeruee Deens.munotes.in

Page 70

70vescekebÀ keÀOeerHeemet ve HegÀu³ee®e bef®e$e
efYebleerJej De[keÀJetve þsJeue³eb, ceeefnle veener
menmee l³eekeÀ[s ue#e peele veener
ue#e peeTvener ef®e$e [esUîeele efMejle veener
DeeoMe& Heg©Jeiesuee®e lejer l³eeb®eer Òeeflecee [esUîeeble efMejle veener cnCepes®e l³ee®es efJe®eej ceveeHe³e¥le Heesn®ele veenerle
Deme keÀJeerue ec n C e e ³ e ® e sD e e n s .
keÀJeer Heg{s cnCelees, ojjespe®³ee J³eeHeelegve ceie, keÀOeerlejer meJe[ keÀe{tve, ue#eHegJe&keÀ ef®e$e
efvejKelees, jbie... jsceOes®e keÀe³e nesle keÀUle veener
Yeerleer Jeeìg ueeieles keÀer,
®evebyej Jee{tve SkeÀ efoJeme efvekeÀeceer nesleerue [esUs
efkebÀJee mee®ele peeF&ue ceU YejeYej keÀeveele
efkebÀJee keÀeve eleueer HeeskeÀUer Ye©ve keÀe{erue SKeeo ne[ ogue&#e kesÀu³eeveb
Deepegyeepeguee GIe[îee [esUîeebveer Hene³e®es®e v eener ne DeÆeneme ceeCemee®ee vesnceer®e Demelees.
l³eecegUs SKeeÐeeJesUsme ®eebieues efomee³e®es®e yebo nesF&ue. ®eebieu³ee iees<ìer SskeÀC³ee®eer meJe³e megìle
®eeueueer Deens. keÀeve®e yebo nesleerue. keÀejCe DeeHeu³ee Deepegyeepeguee FlekeÌ³ee JeeF&ì i ees<ìer SskeÀe³euee
efceUleele, lemes®e meceepeele efJeke=Àle ieeW<ìer®ee®e DeefOekeÀ YejCee Peeuesuee Deens. l³eeves®e DeeHeues keÀeve
yebo nesleele, DeeefCe ns kesÀJeU DeeHeCe DeveskeÀ iees<ìeRkeÀ[s ogue&#e kesÀu³eecegUs Ie[le Deens. keÀJeer Heg{s
GHenem eeves cnCelees -
l³eeHes#ee -
Heeþer®ee keÀCee Heeþ þsJee³euee efMekeÀue bHeeefnpes
efkebÀJee ceie efve³eefcele ³eesieemeveb kesÀueer Heeefnpesle,
Deejesi³e peHeueb Heeefnpes, HeeCeer ieeUgve DeeefCe GkeÀUgve H³ee³euee nJe b
keÀJeer Deelee®³ee meceep eeleerue iees<ìeRJej GHejesefOekeÀlesves ìerkeÀe keÀjlee bvee efomelees. Heeþer®ee
keÀCee leeþ þsJee³e®ee cnCepes ³eesieemeve bkesÀueer Heeefnpessle, Deejesi³e peHeueb Heeefnpes. l³eemeeþer HeeCeer
GkeÀUgve, ieeUgve H³ee³euee Heeefnpes. cnCepes®e meceepe Fl ej iees<ìer bceO³es®e keÀmee iegjHeÀìle ®eeueuee
Deens. efveefYe&[HeCee ne ceveeves ³essle Demelees. ns ceeCemeb efJemeje³euee ueeieueer Deensle. l³eemeeþer Flej
iees<ìeR®ee®e peemle DeeOeej Ieslee bvee efomeleele. ÒeeflekeÀejMekeÌleer ceeCemee®eer ceejle ®e eueueer Deens. ceie leer
MeejerefjkeÀ Demees DeLeJee ceeveefmekeÀ Demelees. ceveg<³e ÒeeflekeÀejMekeÌleer efvecee&Ce keÀjC³eeSsJepeer DeeHeu³ee
Mejerje®es peemle®e ®ees®eues HegjJelee bvee efomegve ³eslees ³eeyeÎue keÀJeerves Keble J³ekeÌle kesÀueer Deens. lees
cnCeleeö
ceie nUgnUg peeCeJeleb
HegÀu³eeb®³ee Heeþer®ee keÀCee FlekeÀe leeþ keÀmee?
DeeefCe DeeHeuee DeJeIee osn®e
keÀe Demee efveCee&³ekeÀ #eCeer
nesT ueeieuee³e ueesUeieesUe~munotes.in

Page 71

71ceeCegme Deepe DeJemeeve IeelekeÀer yevele ®eeueuee Deens. p³ee cenel cee HegÀueWveer Jebef®eleebvee leeþ
ceevesves peiee³euee efMekeÀJeueb efle®e ceeCemeb Deepe DeMeer nleyeue keÀe nesleele! keÀejCe Deepe DeeHeu³eeJej
efkeÀleerner Dev³ee³e Peeuee lejer DeeHeCe DeeHeueer veeskeÀjer efìkeÀJeC³eemeeþer nepeernepeer keÀjlee bveeefomelees.
lemes®e p³ee DeeF&Jeef[ueebveer pevce efouee. ueneve e®es ceesþs kesÀues, Jee{Jeueb, efMekeÀJeue b.l ³ e e b v e eD e [ i e U e r l e
ìeketÀve oslees keÀe lej yee³ekeÀes®³ee meebieC³eeJe©ve DeMeer DeJemLee nesles. keÀejCe efveCee&³ekeÀ #eCeer®e
DeeHeuee ueesUe ieesUe Peeuesuee Deens. keÀMee®eer keÀeme OejeJeer ns®e DeeHeu³eeuee mecepele veener. cenelcee
p³eesefleyee HegÀueWvee meceepeele efkeÀleerlejer efJejesOe Peeuee Hejbleg l³eebveer l³eeuee HejKe[HeCes leeW[ efoues DeeefCe
Deepe DeeHeCe yeejerkeÀ -meejerkeÀ i ees<ìerle ueies®e ceeIeej Ieslees. keÀJeer JeerjOeJeue Hejye ns DeeHeu³ee Òel³eskeÀ
keÀeJ³eeceO³es meceepeeleerue ³ee efJeHeÀuelesefJe³esleele .
7.2.3 KegHe ogjJej Heengvener :
DeeHeCe KegHe Heg{ peeC³ee®ee efJe®eej keÀjlees. Hejbleg Heg{s peelee ³esles®e Demes veener. DeMeeJesUer
DeeHeCe DeeHeues Het Je&Dee³eg<³ener ceeies ìekeÀuesues Demeles. l³eecegUs DeeHeueer DeJemLee, vee Iej keÀe vee
IeeìkeÀe DeMeer neslee bvee efomegve ³esles. ³eeefJecnCelees -
KegHe ogjJej Heengvener otj®eb efomele veener
Hee³eeKeeue®eer ceeleerner mJeerkeÀeje³euee le³eej veener
DeMee ³ee Ye³eeCe efoJemeele, efveefceefveieUe Ieesìg HeenCeej JeemleJe, #eCe#eCeeuee keÀeyeerpe
keÀjle peeleb DeeHeuee keÀesJeUe peerJe
DeeHeCe efJekeÀemee®³ee veeJeeKeeueer KegHe Heg{s peeC³ee®ee Òe³elve keÀjle Demelees. Hejbleg DeeHeueer
veeU l³ee meceepeele pees[ueer peele veener. DeeefCe ³ee KeìeìesHeele DeeHeCe DeeHeueer HegJee&Þeceer®³ee,
meceepeeMeer veeU lees[uesueer Demeles. l³eeJesUer ceeCemee®eer DeJemLee ner YeebyeeJeu³eemeejKeer nesTve yemeles.
Heg{s peeC³ee®es Òe³elve ceeCemeeves meelel³eeves keÀjle jeefnues Heeefnpesle. Hejbleg l³ee®eJesUer DeeHeues
HegJee&Þeceer®es $eÝCeevegyebOe lees[lee keÀecee ve³es. keÀejCe DeMee DeJemLesle Kej bJeemleJe [esUîeebmeceesj GYe b
jenle bDeeefCe DeeHeu³eeuee®e melele DeeHeues ceve Keele jenleb keÀJeer cnCelees -
meej®eb keÀmeb DemleeJ³emle efve DebOeelejer!
keÀe³e mJeerkeÀeje³e®e ns DeeHeCe kegÀþ þjJele Demelees?
les lej Deieesoj®e ®eeuele Deeuesue bDemeleb meìJeer®³ee Hee³eeve b.
ceveg<³eeves efkeÀleerner þjJeueb lejer nesle®e Deme bveener. keÀejCe meJe& iees<ìer mebef®ele eves®e nesle
Demele ele. ©{er, HejbHejsves ®eeuele Deeuesu³ee®e iees<ìer DeeHeu³eeuee mJeerkeÀejeJ³ee ueeieleele. l³ee
®eebieu³ee Demees DeLeJee JeeF&ì Demees DeeHeCe DeeHeues [esUs yebo keÀ©ve mJeerkeÀejle Deeuesuee Demelees.
l³eeleerue ®eebieues -JeeF&ì DeeHeu³eeuee mecepele veener. efkebÀyengvee les mecepele veener efkebÀyengvee les mecepegve
IesC³ee®eer DeeHeu³eekeÀ[s mees³e®e veener. meJe& keÀener efve³eleer®e þjJele Demeles.
DeeHeCe DeeHeueb DeefJe jle ®eeuele jene³e®eb,
JeeìsJej® es efoJes efJePele veenerle lees Jej De LekeÀHeCes
keÀJeer cnCelees, DeeHeue bO³es³e ieeþC³eemeeþer DeeHeCe DeeHeues Òe³elve keÀjle jne³e®es. peesHe³e¥le
keÀJeer DeeMeeJeeoer Deens keÀer ,DeeHeu³eeuee kesÀJne vee kesÀJne lejer ³eMe efceUCeej®e Deens.munotes.in

Page 72

727.2.4 DeeHeueer veeU keÀOeer Hegjueer iesuee r®e veener ieeJekegÀmeeble :
iueesyeue ogefve³esle ceveg<³e mJele:uee®e n jJegve yemeuee Deens. ³eeefJe`DeeHeueer veeU keÀOeer Hegjueer iesueer®e veener ieeJekegÀmeeble ' ³ee keÀefJelesletve DeeHeueer DemeHeÀuelee J³ekeÌle
keÀjlees. ³eemeeþer keÀJeer efmebOegogie& Heefjmejeleerue JeeleeJejCee®ee DeeOeej Iesleevee efomelees. keÀeskeÀCeeleerue
meCeeJeejeb®³ee meeojerkeÀjCee®ee Dee{eJee®e Ieslee bvee cnCelees -
DeeHeCe vee mee#eeroej ieeJe Heb{jer®es,
veeefMecei³eeleu³ee MeWye ìe®es
vee ®elegLeealeu³ee Yepeveer ceb[Ue®es
efMeceiee ne keÀeskeÀCeeleerue Òeefme× DeeefCe Glmeener meCe. lemes®e ®elegLeea cnCepes®e ieCeje³ee®es
HeefJe$e Deeieceve. ³ee meCeebvee keÀeskeÀCeeleerue ceveg<³e efkeÀleerner ueebye Demeg os efkebÀJee efkeÀ leerner keÀeceele Demeg
os lees npej jenleerue. SJe{s cenÊJe keÀeskeÀCeele ³ee oesve meCeebvee Deens. Hejbleg keÀJeer cnCelees
efMecei³eeleu³ee MeWyeìeb®es DeeefCe ®elegLeealeu³ee Yepeveer cesUîeeble DeeHeCe keÀOeer mee#eeroej Peeuees®e veener.
SJe{s ³ee i ueesyeue ogefve³esle De[kegÀve iesuees Deenesle.
DeeHeueer veeU keÀOeer, Hegjueer iesueer®e veener ieeJekegÀmeele. kegÀþu³eelejer ne@efmHeìueele, veme&ves
kesÀues DeeHeu³eeuee, MJeeme I³ee³euee ceeskeÀUs l³eecegUs DeeHeueer veeU ieeJeeceO³es keÀOeer®e p ees[ueer iesueer
veener. cegUele ne@efmHeìueceO³es DeeHeuee pevce Peeuee. l³eemeeþer keÀOeer cnCeleer veme&ves kesÀues DeeHeu³eeuee
MJeeme I³ee³euee ceeskeÀUs.
yeeb[iegUemeejK³ee peieele jeefnuees
ieeJee®³ee nJeeHeeC³eeJej, GkeÀ[îee HespesJej
keÀueceer Deeby³ee®³ee IeeTkeÀ, yeepeejYeeJeeJej
yeesuele jeefnuees le ove Keesìb yesie[er nemeg DeesþebJej þsJegve
ieeJeele Demegve vemeu³eemeejKe b
yeeb[iegU ner JevemHeleer ogmeN³ee Pee[eJej peieles DeeHeues peerJeve Deens. ieeJee®³ee nJeeHeeC³eeJej
DeeefCe G keÀ[îee HespesJej peiele jeefnuees. neHegme Deebyee kesÀJne Kee³euee efceUeuee®e veener. l³ee®ee HeÀkeÌle
yeepeejYeeJeeJej Keesìs nemeg DeesþebJej þsJegve Keesì yeesuele jeefnuees. ieeJeele Demegvener vemeu³eemeejKes®e
DeeHeues peerJeve. keÀejCe ieeJeele v eeU keÀOeer®e pees[ueer iesueer veener.
OeeJel³ee iee[er®e oej HekeÀ[tve peceleerue lemes kegÀUe®eej meebYeeUues
keÀewue -Òemeeoe®³ee megjef#ele meJeueleerletve, DeefmlelJee®es Iees[s Heg{s oeceìleevee
jeKeCeoeje®³ee cepeeameeþer, keÀeHeues Gueìîee efHeme e®es MeskeÀ[es keÀebsye[s
keÀJeer keÀeskeÀCeeleerue DebOeÞe×sJej DeeHeu³ee keÀeJ³eeletve Ieeuee Ieeuelees. peiejneìeyejesyej
jengve efjleerYeerleer meebYeeUC³eele®e Dee³eg<³e iesues. osJeeuee ueeJeuee peeCeeje keÀewue -ÒemeeoeceO³es keÀeskeÀCeer
ceveg<³ e De[kegÀve He[uesuee Deens. l³eele®e jengve DeeHeues DeefmlelJe oeKeJeC³ee®ee kesÀefJeueJeeCee Òe³elve
®eeueg Demelees. ieeJe®³ee JesMeerJejerue ieeJee®³ee jeKeCeoejeuee JeMe keÀ©ve IesC³eemeeþer Gueìîee efHemee®es
keÀeWye[îee®es MeskeÀ[es yeUer keÀeskeÀC eele efoues peeleele. ³ee peie jneìerletve yeensj He[lee ³esle veener.
³eeefJemecekeÀeueerve keÀeleU HeÀes[tve
DeekeÀeMeeuee ieJemeCeer IeeueC³ee®eer efnbcele kesÀueer veener
keÀer veoerHee$eeleu³ee JeUmesoej IeelekeÀ keÀ eWef[lemunotes.in

Page 73

73[eskeÀeJetve HeenC³ee®eer Meecele Peeueer veener
DeeefCe kegÀkeÀejs Ieeuele, meesyeleer®³ee YeesUkeÀì kegÀUJee[îeebMeer
®eej-oesve Meyoeb®eer GOeej GveJeej keÀjle,
efnjJ³ee MesleerYeeleer®eer jeKeCener keÀjlee Deeueer veener
efve:melJe nesle iesueer JebMeHebjeiele keÀmeoej ceeleer
cnCepes HejbHejeiele efJe®eejmejCeer®³ee efJejesOeele DeeHeCe keÀOeer peele®e veener. veJeerve keÀener
keÀ©ve oeKeJeC³ee®eer ef JeefpeefiekeÀejCe veoerHee$eeleerue IeelekeÀ keÀeWef[le peeC³ee®ee lej mees[e®e HeCe l³eeceO³es [eskeÀeJetve Heene³e®eer
DeeHeCeeuee Gceero veener. ceie keÀe³e lej l³ee®e efJe®eejmejCeer®³ee YeesUmeì ueeskeÀebvee meeo Ieeuele,
DeeJeepe ossle, FkeÀ[®³ee -eflekeÀ[® ³ee Gieer®e®e ieHHee keÀjle peerJeve peiele jeefnuees. l³eecegUs DeeHeues
Mesle jeKeleener Deeues veener. l³eecegUs JebMeHebjeHejeiele keÀmeoej ceeleerner veeHeerkeÀ nesTve iesueer. keÀJeer
cnCelees ³ee peerJeveele DeeHeCe jeefnuees®e veener. cnCepes®e DeeHeueer veeU pees[ueer iesueer®e veener. Heg{s keÀJeer
cnCelees -
jeneìeuee De[keÀJegve Iesle ceie
keÀ®®e bKeeTve cegKeoMe&veeJej®e ceeveueb meceeOeeve, efHeìeUueb mJele:uee melele
OegUer®³ee, Kee®eKeUi³eeb®³ee, iegjeK³eebveer ceUuesu³ee
Hee³eJeeìebHeem etve KetHe otj, mecekeÀeUeMeer mebJeeo meeOele
[esF&Jej®e cegb[ebme Gle©ve, iueesyeue ®ekeÀesì keÀ©ve Iesleueb.
YejJeMee®³ee vneJ³eekeÀ[tve, YejJeMee®³ee meuegveceO³es
Meeefn Fleceeceele efveefJe&Ive b
ieeJeekeÀ[®³ee J³eJenejebceO³es meeceeJelee ve D eeu³eecegUs HebjHejeiele MesleerJee[er mees[gve
veeskeÀjermeeþer Menje®ee jmlee Oejuee lesner DeeHeu³ee®e ieeJeeHeemegve jespe®³ee mejeJeeleu³ee iegjeK³eebveer
ceUuesu³ee Hee³eJeeìe, Kee®eKeUi³eebceOetve ogj peele veJeerve peieele ÒeJesMe keÀjlees. mJele:® ec e g U ® e b
DeefmlelJe ìeketÀve osTve iueesyeue ogefve³esle ÒeJesMe keÀjlees keÀejCe veeU keÀOeer Hegjueer iesueer®e veener
ieeJekegÀmeele.
7.3 meceejesHe
keÀJeer JeerjOeJeue Hejye DeeOegefvekeÀ efHe{er®ee, veeskeÀjermeeþer Menjele peeCeeN³ee le©Ceeb®³ee
cevee®eer J³eLee ceeb[leevee efomeleele. lemes®e ieeJeeleerue ©{er, ÒeLee, HejbHeje, DebOeÞe×e ³ee efJevescekesÀHeCeeves yeesì þsJeleele. DeeHeu³ee pevceieeJeeHeemegve otj iesuesu³ee J³ekeÌleer®eer ceveesJ³eLee keÀJeerves ³ee
keÀefJelesle DeO eesjsefKele kesÀuesueer efomegve ³essles.




munotes.in

Page 74

74IeìkeÀ -8
efveJe[keÀ cejeþer keÀefJelee mebûeneleerue keÀefJeleeb®eer
JewefMe<ìîes
IeìkeÀ j®evee :
8.1 ÒemleeJevee
8.2 keÀefJelee mebûene®eer JewefMe<ìîes -DeeOegefvekeÀles®ee ÒeYeeJe
8.3 m$eer peerJevee®ee JesOe
8.4 MeslekeÀN³eeb®³ee J³eLee Je soveeb®es ef®e$eCe
8.5 peeieeflekeÀerkeÀjCee®eer keÀefJelee
8.6 meceejesHe
8.1 ÒemleeJevee
HeÐe Jee*dce³ee®ee DeefJeDeepeleeiee³ele JewefMe<ìîeHetCe& þjuee Deens. cejeþer k eÀefJeles®³ee Jeeì®eeueer®ee efJe®eej keÀjlee keÀeUe®³ee
Òel³eskeÀ ìHH³eeJej DeeMe³e DeeefCe DeefYeJ³ekeÌleer®³ee ¢<ìerves cejeþer keÀefJelee ner DeeHeues mJeleb$e DeefmlelJe
efìkeÀJetve Deens. DeeMe³eele YeesJeleeue®es DeveskeÀ efJe®eej ÒeJeen keÀefJelesl etve J³ekeÌle nesleele. l³eecegUs cejeþer
keÀefJelee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee efJe®eejÒeJeeneuee DeeHeu³eeceO³es meeceeJetve Iesleevee efomeles. j®evee¢<ìîeener
efJe®eej kesÀu³eeme kesÀMeJemegleeb®³ee keÀefJelesHeemetve les Deepe®³ee keÀefJelesHe³e¥le efJeef JeOe ÒekeÀej®³ee j®evee
ÒekeÀejeletve keÀefJelee Òemletle Peeueer. `efveJe[keÀ cejeþer keÀefJelee' mebûeneletve DeeHeu³eeuee keÀefJelee
Jee*dce³eÒekeÀej®³ee DeveskeÀefJeOe iegCeJewefMe<ìîeeb®ee Òel³e³e ³eslees.
Òemletle efveJe[keÀ cejeþer keÀefJelee meb ûenele cejeþerleerue JesieJesieUîee keÀeueKeb[eleerue Deeþ
keÀefJeb®³ee keÀefJeleeb®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee Deens. ³eeceO³e yeefnCeeyeeF& ®eewOejer, He¨ee ieesUs, yee.meer.
ce{xkeÀj, cebiesMe Hee[ieebJekeÀj, DevegjeOee Heeìerue, De©Ce keÀeUs, Fbêef pele YeeuesjeJe, JeerjOeJeue Hejye ³ee
keÀefJeb®³ee keÀefJelee DeY³eemeele vesceC³eele Deeu³ee Deensle. cejeþerle DeveskeÀefJeOe peeCeerJeeb®es keÀJeer Deensle.
JesieJesieUîee keÀeueKeb[eleerue DeeefCe JesieJesieUîee Je=Êeer -ÒeJe=ÊeeR®³ee keÀJeeR®³ee keÀef Jeleeb®ee meceeJesMe ³ee
mebûenele keÀjC³eele Deeuee Deens. yeefnCeeyeeF& ®eewOejer meejKeer efvej#ej m$eer DeeHeu³ee yeesueerYeepeerJevee®es meKeesue ef®ebleve ceeb[les. DevegjeOee Heeìerue, He¨ee ieesUs nîee keÀJeef³e$eer m$eerpeerJevee®es
Jeeml eJeoMeea ef®e$eCe keÀjleele. ce{xkeÀj, De©Ce keÀeUs peeieeflekeÀerkeÀjCeeJej Yee<³e keÀjleele lej Fbêefpele
YeeuesjeJe meejKee keÀJeer ³esLeerue ke=À

Page 75

75meJee¥®³ee JesieUsHeCeeletve ne efveJe[keÀ keÀefJelee mebûen JewefJeOeleeHetCe& DeeefCe JewefMe<ìîeHetCe& yeveuee Deens. l³ee
iegCeJewefMe<ìîeeb®ee Dee{eJee DeeHeu³eeuee Heg{erueÒeceeCes Ieslee ³esF&ue.
8.2 keÀefJelee mebûene®eer JewefMe<ìîes -DeeOegefvekeÀles®ee ÒeYeeJe
meeþesÊe jer keÀeueKeb[ Je l³ee®³ee HetJee&Oee&le cejeþer keÀefJelesJej DeeOegefvekeÀles®ee ceesþe ÒeYeeJe
Demeu³ee®es efometve ³esles. DeeOegefvekeÀlesleerue Hejeuelee, DeefmlelJeJeeo, J³emeleeJeeo, DeefleJeemleJeJeeo,
ÒeeflekeÀJeeo ³ee DeMee efJeefJeOe DeeOegefve keÀJeeoe®³ee Jee*dce³eerve mebkeÀuHeveeb®ee HeefjCeece ³ee keÀefJeleebletve
peeCeJelees. DeeOegefvekeÀ ³egieeleerue ³ee veJ³ee mecekeÀeueerve peeCeerJeeb®ee DeefJekeÀefJeleebletve nesleebvee efomelees. ce{xkeÀjeb®eer `efHeHee le cesues Deeu³ee Gbefoj' ³eemeejKeer keÀefJelee cene³eg×esÊej
HeefjefmLeleer®es JeemleJe ef®e$eCe keÀjles. lemes®e `mekeÀeUer Gþesveer ®ene -keÀe@HeÀer I³eeJeer' ner keÀefJelee lej
ceeCemee®³ee peieC³eeleerue efvejLe&keÀlee ceeb[C³ee®ee Òe³elve keÀjles. ®e ekeÀesjerye× ³eb$eeJele Peeuesu³ee
ceeveJeer peerJevee®es les ³eLeeLe& JeemleJeef®e$eCe keÀjleele. DeeMe³eeyejesyej l³eeb®eer keÀefJelee `veJeles'®ee Deeûen
nesle DeefYeJ³ekeÌleerletve Òe³eesiecetu³e peesHeemeleebvee efomeles.
De©Ce keÀeUs ne keÀeJeer D eeHeu³ee keÀefJeleebletve Jebef®eleeb®es, Meeseflejerner `veJekeÀJeer' efkebÀJee `DeeOegefvekeÀ keÀJeer' cnCetve l³ee®ee GuuesKe keÀjlee ³eslees. `let ceojyees[& ceeP³ee
mebieCekeÀe®ee' ³ee keÀefJelesletve DeeOegefvekeÀ keÀe Uele leb$e%eevee®³ee meene³³eeves ceeCetme Òeieleer keÀjlees Deens.
peie yeouele Deens. cee$e ns nesle Demeleevee ceeCemee -ceeCemeebleerue HejmHej mebJeeo njJele ®eeueuee Deens
³ee®es og:Ke ceeb[ues Deens. les cnCeleele
`let ceojyees[& ceeP³ee mebieCekeÀ e®ee'
DeeefCe ceefuìefce[er³ee keÀer yees[&
ne mebieCekeÀ, ner cescejer Deved
DeHe[sì Òeesûe@cener let®e efouesuee
veJeÒeefleceebletve DeeOegefvekeÀles®ee ÒeYeeJe ³ee keÀefJeleebletve efomelees. SkegÀCe®e ce{xkeÀj, keÀeUs
³eebmeejK³ee keÀJeeRveer DeeHeu ³ee keÀefJeleebletve DeeOegefvekeÀ peerJeve peeCeerJeeb®es ef®e$eCe kesÀuesues efometve ³esles.
8.3 m$eer peerJevee®ee JesOe
efveJe[keÀ cejeþer keÀefJelee mebûeneletve ÒeeefleefveOeerkeÀ keÀJeef³e$eer yeefnCeeyeeF& ®eewOejer, DevegjeOee
Heeìerue, Deeef Ce He¨ee ieesUs ³ee keÀJeef³e$eeR®³ee keÀefJeleeb®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee Deens. l³eeb®³ee
keÀefJeleebletve m$eer³eeb®³ee YeeJeveeefJeÍJee®ee Gueie[e keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuesuee Deens. m$eerceveeleerue
og:Ke, owv³e, ceveeleerue efJe®eejeb®es ÜbÜ ³ee®es ³eLeeLe& ef®e$eCe kesÀuesues Deens. efvej#ej Demegvener
ÒeefleYeemebHeVe DemeCeeN³ee yeefnCeeyeeF& ®eewOejer `mebmeej' meejK³ee keÀefJelesletve DeÒel³e#eHeCes meesMeerkeÀ
DemeCeeN³ee m$eer®es YeeJeefJeÍJe ceeb[leele l³ee cnCeleele meesMeerkeÀ DemeC eeN³ee m$eer®es YeeJeefJeÍJe ceeb[leele
l³ee cnCeleelemunotes.in

Page 76

76Dejs mebmeej mebmeej
vener j[veb kegÀ{veb
³es[îee, ie³eeleuee nej
cnvet vekeÀes js uees{veb
meewYeei³eJeleer®³ee ieUîeeleuee nej cnCepes meewYeei³ee®es uesCeb nes³e. l³ee cebieUmet$eeuee uees{veb
cnCet ve³es Demes yeefnCeeyeeF& meebieleele.
keÀJeef³e$eer He¨ee ieesUs ³eeb®³ee keÀefJelee nîee m$eerÒeOeeve mJe©Hee®³ee Deensle. m$eer®es
mebJesoveMeerue ceve, efle®³ee Jesovee, keÀeW[uesHeCee, OeieOeie, m$eer³eebJej DemeCeejer yebOeves ³ee ÒeMveebvee
l³eebveer DeeHeu³ee keÀefJelesletve Jeeì keÀ©ve efoueer Deens. `Deecner kegÀueerveeb®³ee keÀv³ee' ³ee keÀefJelesletve
G®®eYe´g kegÀìgbyeeleerue m$eer³eeb®eer ceeveefmekeÀlee Je ÒeefleefveefOelJe kesÀues Deens. ®eej efYeleeR®³ee Deeleerue
m$eer³eeb®³ee ÒeM veeb®ee JesOe l³eebveer Iesleuee Deens. kegÀueerve IejeC³eeleerue cegueeR®³ee cevee®eer J³eLee Òemlegle
keÀefJelesletve ceeb[ueer Deens. `DeJeKeU ³es Heesjermeceeve' ³ee keÀefJelesletve ner keÀJeef³e$eer yebOeveele Demeuesueer
m$eer mJe®íboerHeCee®eer mJeH ves Heneleebvee oeKeefJeueer Deens. pes Òel³e#eele Ie[Ceej veener l³ee®eer mJeHves
yeIegve, keÀuHevee keÀ©ve leer DeJeKeU Heesjermeceeve peieC³ee®ee Òe³elve keÀjle Deens.
DevegjeOee Heeìerue ³eeb®eer keÀefJelee m$eer efJem$eer®es peieCes, efle®³ee YeeJevee, peeCeerJee DeeefCe mebJesovee efJeYeeJeefJeÍJe Gueie[leele. efve³eleer®³ee leeueeJej®e ceeCemeeuee efHeÀjeJeb ueeieleb, MejCe peeJeb ueeieleb ³eel etve
efvecetìHeCes peerJeve peieeJeb ueeieleb cnCetve keÀJeef³e$eer F&MJeje®³ee DeefmlelJee®ee JesOe Iesles.
³ee mebûeneleerue keÀefJelee mecem$e m$eerJeiee&®³ee YeeJeefJe efJeOele®es ÒeefleefveefOelJe keÀjleele.
8.4 MeslekeÀN³eeb®³ee J³eLee Jesoveeb®e se f ® e $ e C e
³ee mebûeneleerue Fbêefpele YeeuesjeJe ³eeb®eer keÀefJelee ûeecemebmke=Àleer DeeefCe ke=Àef®e$eCeeyejesyej®e MeslekeÀN³eeb®es og:Ke, keÀ<ì lemes®e nesCeejs MeesMeslekeÀN³eeb®³ee YeesJeleeueer DemeCeejs HeerkeÀ, HeeCeer, peceerve, HeMegOeve ns MeslekeÀN³ee®³ee keÀ<ìeMeer mebyebOeerle
Deens. l³eecegUs ³ee jeJeCee®³ee neleeb®es JeCe&ve, YeeuesjeJe ³eeb®eer keÀefJelee keÀjles. `MeslekeÀjer Deelcenl³es'
meejK³ee pJeueble e fJeYeeuesjeJeebveer ceeb[ueer. `Pee[e Pee[euee efJe®eeje, Deelcenl³es®³ee keÀneC³ee' ceOegve l³eebveer ns JeemleJe
ceeb[ues Deens. l³eeb®³ee `DeeYekeÌleerYeeJes Heb{jHegj®³ee Jeejerle peeCeeN³ee MeslekeÀN³ee®es JeCe&ve kesÀues Deens. YeeuesjeJe ns MeslekeÀN³eeb®³ee
peerJeveeMeer FlekesÀ efveie[erle Peeues Deensle keÀer, l³eeb®³ee keÀeJ³e ele MeslekeÀjer DeeefCe l³ee®es peerJeve®e
keÀefJelesletve ³esles. les cnCeleele,
`ceeP³ee keÀefJelesuee ³eeJee
Mesvee -ceeleer®³ee oJe&U
efleves keÀjeJeer peleve
keÀeìîeekegÀìele efnJe&U'munotes.in

Page 77

77MeslekeÀjer ne meJe& meceepeemeeþer pevceoelee cnCetve keÀe³e& ke Àjlees Deens. l³ee®³ee keÀ<ìe®eer
DeeefCe GHekeÀeje®eer ke=Àle%e YeeJevee DeeHeu³eeuee, meceepeeuee nesle veener ³ee®es Meu³ener les keÀefJelesletve
J³ekeÌle keÀjleele.
8.5 peeieeflekeÀerkeÀjCee®eer keÀefJelee
peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs peie Del³eb le PeHeeìîeeves efJekeÀemee®eer ieleer Oejle Deens. HeCe ogmejerkeÀ[s
³ee®e peeieeflekeÀerkeÀjCeele ceeCemee®es peieCes keÀmes ³eb$eeJele nesle ®eeueues Deens. ns keÀJeer De©Ce keÀeUs
³eebveer DeeHeu³ee keÀefJelesletve ceeb[ues Deens. l³eeb®³ee `Òescee®es nesT Ðee vee peeieeflekeÀerkeÀjCe' ³ee
keÀefJelesletve, ceeveJeer veelesmebyebOe, efJeYekeÌle, kegÀìgbyeHe×leer, yeepee©HeCee, ®ebieUJeeo, ke=À$eerce HeeTme
DeMee meJe&®e efJe®eeueuee Deens ns meebieleebvee keÀJeer cnCelees,
`ceeles®³ee ogOeeuee efceUle³eb ceekexÀì
ceeCemeeuee efceUles®e SkeÌmeWpe Dee@HeÀj
Hegjesieeceer ogkeÀeveele ®eeuele³eb
kegÀCee®ebner ¬esÀef[ì keÀe[&'
³eebef$ekeÀerkeÀjCeecegUs ceO³ece Jeieea³e keÀejketÀve ve<ì nesle ®eeueuee Deens, yeepee©HeCee Deeuee
Deens ³ee®eer peeCeerJe keÀ©ve efoueer Deens.
keÀJeer JeerjOeJeue Hejye ³eebveerner DeeHeu³ee keÀefJelesletve iueesyeue ogefve³esle ceveg<³e mJele:uee®e
keÀmee njJele ®eeueuee Deens ³ee ®ee Dee{eJee Iesleuee Deens. Jee{l³ee MenjerkeÀjCeele Kes[er Deesmee[ nesle
®eeueueer Deensle. ieeJeeleerue ©{er, HejbHeje nîee ve<ì nesle Deensle. ³ee®eerner Keble l³eebveer DeeHeu³ee
keÀefJelesletve J³ekeÌle kesÀueer Deens.
8.6 meceejesHe
³ee mebûene le meceeefJe<ì keÀjC³eele Deeuesu³ee keÀefJelee nîee DeeMe³ee®³ee DeeefCe DeefYeJ³ekeÌleer®³ee
¢<ìîee JewefJeOeleeHetCe& lemes®e JewefMe<ìîeHetCe& Deensle. DebleYet&le keÀJeeRvee peerJevee®³ee meJe&®e Debieevee mHeMe&
keÀjle DeeHeu³ee YeeJevee keÀefJelesle tve DeefJeueeieues Deens. JewefJeOeleeHetCe& peeCeerJeebveer ³ee mebûeneuee efJeMesmunotes.in

Page 78

सराव प्रÔ नपित्रका-प्रथम वषर् कला
मराठी (ऐि¸छक)- िद्वतीय सत्र
(३ तास) ( एकूण गुणः १००)
सूचनाः सवर् प्रÔ न सोडिवणे आवÔ यक आहे.
अंतगर्त पयार्य लक्षात घ् यावेत.
प्रÔ नांसमोरील अंक गुण दशर्िवतात.

प्र.१ किवतेचे Ö वłप सांगून किवतेची वैिशÕ टये Ö पÕ ट करा. ( २०)
िकंवा
मराठी किवतेची परंपरा सांगून १९८० नंतर¸ या किवतेचे िवशेष Ö पÕ ट करा.
प्र.२ ‘ िनवडक मराठी किवता’ मधील मंगेश पाडगांवकर यां¸ या किवतांचा आढावा घ् या. ( २०)
िकंवा
कवियत्री पद्मा गोळे यां¸ या किवतेतून येणारे Ö त्री-जीवन Ö पÕ ट करा.
प्र.३ ‘ िनवडक मराठी किवते’मधील कवी अŁण काळे यां¸ या किवतेतील दिलत जािणवा Ö पÕ ट करा. ( २०)
िकंवा
‘ िनवडक मराठी किवते’मधील कवी इंद्रिजत भालेराव यां¸ या किवतेतील ग्रामीण जीवन Ö पÕ ट करा.
प्र.४ प्रÂ येक गटातील एक टीप िलहा. ( ३०)
अ. किवते¸ या भारतीय सािहÂ यकारां¸ या Ó याख् या
िकंवा
किवतेचे प्रकार.
आ. बिहणाबाई यांची किवतेतील सामाÆ य माणसाचे िचत्रण
िकंवा
बा. सी. मढेर्करांची किवता
इ. अनुराधा पाटील यां¸ या किवतांचा परामशर्
िकंवा
वीरधवल परब यां¸ या किवतांचा पिरचय
प्र. ५. पुढील एकूण १० वÖ तुिनÕ ठ प्रÔ न सोडवा. ( १०)
१. बा. सी. मढेर्करांच् या ‘िनवडक मराठी किवता’ संग्रहातील किवतांची नावे िलहा.
२. ‘िदवस तुझे हे फुलायचे’ या किवतेचे कवी कोण आहेतॽ
३. पद्मा गोळे यां¸ या किवतेची नावे सांगा.
४. ‘आठवणी येतात’ आिण ‘माझी अक्षरं िभजतात’ या कोणÂ या कवियत्री¸ या किवता आहेतॽ
५. कवी अŁण काळे यां¸ या किवता सांगा.
६. ‘जोितराव फुÐ यांचे िचत्र’ या किवतेचे कवी कोण आहेतॽ
७. ‘आषाढीला येते’ ही किवता कोणÂ या कवीची आहेॽ
८. संसाराचे वाÖ तव िचत्र बिहणाबाईं¸ या कोणÂ या किवतेतून आले आहेॽ
९. ब्राĺण वगार्तील ąीचे दुःख किवतेतून कोणी मांडले?
१०.'िदवस¤िदवस' ही किवता कोणाची? munotes.in